De lente begint traditioneel op het moment van de lente-equinox. Met 21 maart zijn dag en nacht even lang. We zitten dan precies tussen de lichte en de donkere helft van het jaar. Daarna wint het licht van de duisternis. Volgens de Engelse monnik Beda Venerabilis (672-735) werd het jaar in vroeger tijden verdeeld in twee seizoenen, waarbij de zomer begon op de volle maan na het moment dat de dag langer is dan de nacht. (1) De komst van de lente was voor de boeren-bevolking vroeger uiterst belangrijk. Na maanden lang voornamelijk binnen in de duisternis te hebben gezeten rond het vuur, kon men weer meer naar buiten genieten van licht en warmte. Het was het moment om te ploegen en te zaaien. Daarbij konden allerlei rituelen helpen, om de vruchtbaarheid van mens, vee en aarde te stimuleren. In de heidense tijd werden onder andere om die reden overal in Europa lentefeesten gevierd.
Tegenwoordig vieren we op de eerste zondag, na de eerste volle maan, na de lente-equinox, het Paasfeest. Dit kan je zien als de christelijke tegenhanger hiervan. Naast de boodschap van dood, wedergeboorte en verlossing van de ‘zonde’, heeft dit feest verschillende onofficiële heidense elementen, zoals de (paas)haas en paaseieren en een Godin genaamd Eostre of Ostara. In dit artikel ga ik proberen enkele geheimen rondom deze lentesymboliek te ontrafelen. Ik wil meer vertellen over de herkomst van de paashaas en de paaseieren, maar ik begin met de herkomst van de woorden ‘easter’ en ‘Ostern’ voor Pasen.
Eostre en Ostara
Ostara – Johannes Gehrts 1884
Beda Venerabilis noemde de maand april Eosturmonath, de maand van Eostre: ‘Eosturmonath heeft een naam die nu vertaald wordt als Paasmaand, en die ooit genoemd werd naar een godin van hen genaamd Eostre, in wiens eer feesten werden gevierd in die maand. Nu noemen ze het paasseizoen met haar naam en noemen de vreugden van de nieuwe rite met de tijd-geëerde naam van de oude gewoonte.’
Hiernaast is er mogelijk nog een – circa tiende-eeuws – gedicht over deze godin gevonden in het klooster Corvey te Westfalen. Het gaat als volgt: ‘Eostar, Eostar, Eordhan modor, Geune these Acera vaxeandra, And virdhendra, Èa cinendra, Eluiendra, Frida him.’ Vrij vertaald betekent dit: ‘Eostar, Eostar, moeder aarde, laat deze akker gedijen en groen worden, hem bloeien, vruchten dragen, vrede hem.’ Eostar is hier de naam van een godin van de aarde en de vruchtbaarheid. Dit gedicht wordt echter pas in 1853 genoemd en het oorspronkelijke document is sindsdien spoorloos. Er bestaat echter een Angelsaksisch gedicht uit de elfde eeuw dat voor een groot deel overeenkomt met de tekst uit Westfalen. Dit geeft aan dat de tekst waarschijnlijk toch authentiek is. De tekst werd gebruikt bij een ‘Aecerbot’ oftewel ‘veldzegening’ en is iets uitgebreider dan de versie uit Westfalen. Eostar is vervangen door Erce oftewel aarde. Het gedicht werd opgezegd – als onderdeel van een uitgebreid ritueel – alvorens een onvruchtbaar stuk land te ploegen. Dit maakt duidelijk dat Erce/Eostar bij de lente hoort. (2)
De oudste bronnen die duiden op een godin die geassocieerd werd met het oosten (en daarmee wellicht met de lente) zijn zo’n 150 laat-klassieke votiefstenen uit het district Keulen gewijd aan de Matronae Austriahenae. Op deze altaarstenen zien we de drievoudige moedergodin. Austriahenae betekent in ieder geval iets als ‘oostwaarts’ of ‘uit het oosten’. Zij zal bescherming en vruchtbaarheid hebben geboden aan haar vereerders. (3) Nog steeds worden varianten van het woord Eostre gebruikt voor Pasen: ‘easter’ in Engeland en ‘Ostern’ in Duitsland. Dit zou dus mogelijk komen van de godin Eostre. Zij zou dus een Angelsaksische Godin zijn, die geassocieerd wordt met het voorjaar. In de ‘vita Carola Magni’ van Einhardt (negende eeuw n.o.j.) wordt het woord ‘Ostarmonath’ gebruikt voor april. Uit deze zinsnede concludeerde men dat Eostra ook wel Ostara werd genoemd.
Het bestaan van deze Godin staat of valt met de bovenstaande teksten. Verder zijn er geen andere oude teksten bekend over deze Angelsaksische Godin. Vanaf de zeventiende eeuw wordt er in een aantal Duitse teksten weer over een Eoster of Ostara geschreven. Zo zou er volgens een tekst uit 1698 bij Osterholz een heiligdom voor de godin Ostara hebben gestaan. Het is echter de vraag wat de waarde is van dergelijke beweringen vele eeuwen na de overgang van de Saksen tot het Christendom. Alles wat er verder over deze godin wordt beweerd is dus speculatief. Vele steden en dorpen zoals Osterholz, Osterhagen, Osterdorp in Duitsland en in Nederland Oosterhout en Oosterbeek zouden hun naam aan haar te danken hebben. Hier zijn echter geen directe bewijzen voor. (4)
Guido Reni – Aurora gaat de zonnegod voor tijdens de dageraad
Ostara, het oosten en de dageraad
Toch houdt het spoor, over de herkomst van ‘easter’ en ‘Ostern’, hier niet op. Ostara en Eostre zijn etymologisch gelinkt aan het Oud-Indiase Usas; de naam van de Indiase godin van de dageraad. Aurora, de Romeinse godin van de dageraad – zeker in de spelling Ausosa – hoort ook in dit rijtje thuis. Bij de Grieken heette zij Eos. Dit laat een duidelijk linguïstisch verband zien met Eostre. Eos wordt beschreven als een jonge, stralende, vruchtbare vrouw. Gevleugeld en rozevingerig begeleidt zij de zon bij – in ieder geval het begin van – zijn rit door de hemel. (2) Het Oudhoogduitse Ostar betekende een beweging naar de opkomende zon, dus een beweging naar het oosten. Het oosten als de plaats waar de zon opkomt, is hiermee tevens verwant aan de godin Ostara. (5)
Als je het jaar in termen van een dag zou beschrijven past de winter bij de nacht en de lente bij de ochtend. Het begin van de lente is zo het moment van zonsopkomst in het oosten! Het oosten, de lente en de dageraad horen in de Indo-Europese talen etymologisch bij elkaar. Ook qua symboliek passen deze drie goed bij elkaar. Het moment van de dageraad is voor ons ook het moment van ontwaken. Je gaat van onbewust naar bewust. De bewuste gedachten nemen het weer over van de onbewuste droombeelden. Ook dit past bij de lente en het oosten, dat in de magische traditie geassocieerd wordt met het element lucht en het denken. (6) De naam ‘Eosturmonath’ voor april beklijfde niet. De naam van de maand werd – ook in onze streken – april. Dit komt uit het Latijn ‘mensis Aprilis’; de maand van Aphrodite. Waarbij April terug zou gaan op Aphro, de verkorte naam van Aphrodite. April kan ook van ‘aperare’; het werkwoord voor openen komen, ter aanduiding van de in de lente ontluikende (zich openende) natuur. (7)
Venus, Mars en Amor – Piero di Cosimo 1505
Voorlopers van Ostara
Er is een frappante klankgelijkenis tussen Eostre en de Babylonische godin Ishtar, en tussen Ostara en de Phoenicische godin Astarte. Tussen deze godinnen liggen honderden jaren, maar toch is het de vraag of deze gelijkenis toevallig is. Toen de Phoeniciërs Astarte introduceerden op Cyprus ontstond daaruit de Griekse godin Aphrodite. Net als Inanna en Ishtar werd Aphrodite geassocieerd met de planeet Venus. Venus is de ochtendster die vlak voor zonsopgang zijn maximum aan helderheid bereikt en dus weer te associëren valt met de dageraad! (8)
Ishtar heette Inanna in Sumerië. Dat het hier om dezelfde godin gaat is duidelijk uit haar mythe van de afdaling in de onderwereld. Deze wordt – met enkele kleine wijzigingen – exact zo verteld over Inanna. In dit verhaal daalt zij af in de onderwereld om – na grote beproevingen – stralend te herrijzen. Dit verhaal van dood en wedergeboorte van de grote Godin past zeer goed bij de lente.
Als je de lente-equinox vergelijkt met de dageraad dan kan je deze zien als het moment van de geboorte van de zon. Je ziet de zon van achter de horizon tevoorschijn komen. Op dat moment baart moeder aarde haar zoon, de zon. (Ook de midwinter wordt wel aangeduid als tijdstip van deze geboorte.) Dit is dan direct het moment van (her)schepping. De Babylonische priesters reciteerden hun scheppingsverhaal ‘Enuma elish’ in de tempel met de eerste dag van het nieuwe jaar, wat voor hun begon op de eerste volle maan na het begin van de lente. Hierna werd het ‘Heilig huwelijk’ tussen koning en priesteres gevierd.
Het rode ei van de dageraad
De zon bij de dageraad werd soms gezien als een ei. Zoals in de Egyptische mythe waar Nut – de nachthemel – het zonne-ei legt. Zij eet haar kind ook weer op met zonsondergang. (9) In scheppingsverhalen uit onder andere India, Griekenland en Finland ontstaat de wereld uit een ei. Vaak wordt dan de dooier de zon en het eiwit de maan. De Romeinen hadden een spreekwoord ‘Ab ovo usque ad mala’, wat van ei tot appel betekent, oftewel van het begin tot het einde. Een ei wordt geassocieerd met het begin en de schepping en een appel meer met de dood en het einde. De zon komt op in het oosten als een rood-gouden ei en de zon gaat onder als een rode appel. Uit deze mythen is te zien hoe het ei een symbool voor de schepping is en tegelijkertijd ook een symbool voor de zon. Mogelijk spelen eieren om deze reden zo’n grote rol met Pasen en worden ze vanwege hun associatie met de zon – volgens de traditie – voornamelijk rood gekleurd. (10)
Wenet de hazengodin van de dageraad
De hiëroglief ‘Un’
De associatie die de oude Egyptenaren legden tussen de haas en de dageraad is erg interessant: zij hadden een haasgodin genaamd Wenet. Zij werd gezien als boodschapper van Thoth, (de god van magie, schrift en wijsheid), brenger van vruchtbaarheid èn als degene die de dageraad begroet! In spreuk 720 van de sarcofaagteksten staat:
‘Ik ben een god van de dageraad. De pluimen trillen als Nut opstijgt, diegenen die in de storm zijn sidderen… mijn stem is (die van ) Wenet; ik zie mijzelf als een god van de dageraad’
De hiëroglief voor haas klinkt als ‘un’ wat openen of zijn/bestaan betekent. Het wordt afgebeeld als een haas boven een golf. De haas brengt door zijn vruchtbaarheid dingen in het open, in het bestaan, hij of zij creëert! (11)
Toen de vijf belangrijkste goden van Egypte geboren moesten worden uit Nut werd dat verhindert door de oppergod Atoem. De god Thoth verzon een list om ze toch geboren te laten worden. Hij speelde een soort van schaak met de maangod Khonsu en won van hem 1/72e deel van zijn licht. Mogelijk liet Thoth dit gewonnen licht door zijn boodschapper de haas halen. In vele culturen worden de vlekken van de maan gezien als een haas die bezig is om over de maan te springen. Mogelijk deed zij dat in opdracht van Thoth om het licht en daarmee een mogelijkheid tot scheppen mee te nemen. (12)
De Egyptische haas-godheid Wenet slacht de maan-slang
De geboorte van de vijf nieuwe goden is in ieder geval te zien als een nieuwe schepping. Met het licht van de maan kon hij vijf dagen creëren waarin Nut haar kinderen (Isis, Osiris, Nephtys, Set en Horus) kon baren. Sindsdien kon de maan niet meer volop schijnen en ontstond de maancyclus waarin zij afnam van een volle maan tot slechts een sikkel. Dit drama zal zich afgespeeld hebben tijdens het begin van de lente als de donkere (maan)helft van het jaar niet meer heerst en het licht en de zon de overhand krijgt! Dit is een moment van schepping en zo is zowel het ei als de haas met een nieuw begin te associëren. Verder wordt de haas ook wel afgebeeld als ‘slachter van de maan-slang’, wat de associatie met de maan versterkt.
De paashaas
De haas werd ook gezien als gezel van de godin Aphrodite. Ook zij heeft – zoals we al hebben gezien – een associatie met ‘openen’. De haas bezit dan ook de gaven van Aphrodite, zoals lust en vruchtbaarheid, in overvloedige mate. (13) Hij is daarmee een passend symbool voor de lente.
Mogelijk gaat het bij de Paashaas om de haas die over de maan probeert te springen om het licht van de maan te bemachtigen. Deze is nog steeds te zien op de volle maan. Vroeger werd er van meerdere dieren gezegd dat zij de paaseieren brachten. Ook de haan was een populaire eierenbrenger. Omdat het een onmogelijkheid is dat een haan of een haas een ei legt, moet het wel om een symbolisch ei gaan. Zeker de haan, maar ook de haas zijn dieren die de zon verwelkomen bij de dageraad. De haan kraait dan luid en de haas zou juist naar de zonsopkomst staren. Het ei dat ze brengen moet dus wel een zonne-ei zijn! Directe bewijzen van gebruiken rondom de Paashaas komen pas voor in het zeventiende-eeuwse Duitsland. (14) Maar de haas is al millennia lang het dier dat hoort bij het begin van de lente!
Springen met Pasen
Tot slot nog iets over ons woord Pasen. Dit komt van het Joodse Pesach en betekent springen. Ook het Engelse woord voor de lente ‘spring’ heeft de betekenis van springen. Wat zou de associatie kunnen zijn tussen de lentetijd en springen? Met diverse lentegebruiken was het de bedoeling om zo hoog mogelijk te springen zodat het gewas zo hoog mogelijk zou gaan groeien. Ook de haas springt hoog – mogelijk zelfs over de maan – en zelfs van de zon werd beweerd dat hij met Pasen op het moment van zonsopkomst drie sprongetjes zou maken. Toch heeft het belang van springen in de lente waarschijnlijk het meeste te maken met de pasgeboren lammetjes! Tijdens het joodse lentefeest Pesach werd er een lam geofferd en opgegeten. Mogelijk werd er oorspronkelijk ook bij gedanst en gesprongen. Dit is te vergelijken met de Romeinse Salii (=springers), priesters van Mars, die zelf gingen springen en dansen in maart ter ere van hun god. Zij offerden daarna een lam aan Mars. Nu is er weinig wat meer vrolijk maakt dan het zien van een lammetje in de lenteweide die gekke sprongetjes maakt. Zouden deze priesters gesprongen en gedanst hebben als lammetjes? Het is niet onmogelijk dat dit gebeurde om op die manier de levenskracht van het land op te wekken. Ook nu nog zijn er gebruiken te vinden waarin er op een springende wijze gedanst wordt tijdens Pasen zoals bij de springprocessie van Echternach in Luxemburg. (15)
Abe van der Veen
Zie voor meer interessants over de symboliek van de lente ook mijn artikel over narcis, hyacint en viooltje: de helden van de lente!
1) Gardenstone – Eostre, Ostara, Eostar 9
De winter begon een half jaar later op de volle maan na het moment dat de nacht langer duurt dan de dag.
2) https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%86cerbot
http://wyrtig.com/EarlyGardens/British/LaborsOfTheMonths/Aecerbot.htm
Gardenstone 67-70
3 Gardenstone 29-31
4 Gardenstone 43-44
5) Newall – An egg at Easter p. 384
http://en.wikipedia.org/wiki/%C4%92ostre
http://en.wikipedia.org/wiki/Talk%3A%C4%92ostre#The_Corvei_Manuscript:_Eostre.2C_Eostar.2C_and_Erce
6) Lankester – Acht jaarfeesten 110
Grimm – Teutonic mythology 291
7) www.etymologiebank.nl/trefwoord/april1
8) Griekse mythen – Robert Graves p.49
http://nl.wikipedia.org/wiki/Astarte
Verdere – nog meer speculatieve – associaties zijn er nog mogelijk tussen de Sumerische Inanna en Nanna (de vrouw van Balder) van de heidense Noormannen. Het is toevallig dat in twee verhalen over dood en wederopstanding, de hoofdpersonen een sterke naamverwantschap hebben. Nanna wijkt maar één letter af van Inanna en Balder heeft de stam Bal van Baäl (de echtgenoot van Astarte)!
Bij de Kelten kom je een vergelijkbaar koppel tegen in de stamgoden Beli en Don of Anna. De godin Don of Anna, is ook verwant aan de Ierse Dana de stammoeder van het volk van Danu; het elfenvolk. Beli of Bel is de god die zijn naam gaf aan Beltane, het feest van meiavond en het vuur van Bel. Zijn naam lijkt verwant met Balder en Baäl. Anna past weer in het rijtje Nanna en Inanna. Nu ben ik geen filoloog maar de gelijkenissen zijn toch opmerkelijk te noemen.
9) http://www.philae.nu/akhet/Ogdoad.html
In andere versies is het haar man de aardegod Geb die als gans het zonne-ei legt:
O Atum give me this sweet air which is your nostrils
for I am this egg which is in the Great Cackler,
I am the guardian of this great prop which separates the earth from the sky.
If I live, it will live; if I grow old, it will grow old;
if I breathe the air, it will breathe the air.
I am he who splits iron, I have gone round about the egg,
(even I) the Lord of Tomorrow.
10) Newall – An egg at Easter p. 207
Een reden voor de overmatige consumptie van eieren kan liggen in de vastengebruiken: tijdens de vasten mocht men geen eieren eten, de eieren die dan gelegd werden, werden bewaard. Met Pasen mochten ze weer gegeten worden en dat moest dan ook wel in flinke mate, om te voorkomen dat de oude eieren al slecht waren geworden.
11) Vertaald uit het Engels: “…I am a dawn-god. The plumes tremble when Nut ascends, those who are in the storm tremble… my voice is (that of) Wenet; …I regard myself as a dawn-god…”
Iles – Wenet the swift one http://mirrorofisis.freeyellow.com/id599.html
12) http://en.wikipedia.org/wiki/Moon_rabbit
13) Philostratus the Elder, Imagines 1. 6 http://www.theoi.com/Olympios/AphroditeTreasures.html
14) http://de.wikipedia.org/wiki/Osterhase
Wij komen de haan nog tegen op het stokje dat gedragen wordt met Palmpasen.
15) Lankester, Acht jaarfeesten 112-114
Verder: – De in Walker (Encyclopedia of myths and secrets p. 267) en op diverse internetpagina’s genoemde strofe over Eostre in het Angelsaksische gedicht Beowulf is naar alle waarschijnlijkheid een foutieve vertaling, ik kom hem in ieder geval nergens tegen in deze tekst.
– Ook het woord ‘spring’ voor lente is interessant. Het woord betekent inderdaad springen en is zo te associëren met diverse lentegebruiken waarbij zo hoog mogelijk gesprongen werd om de oogst zo hoog mogelijk te laten groeien. Ook de haas springt hoog en zelfs van de zon werd beweerd dat hij met Pasen op het moment van zonsopkomst drie sprongetjes zou maken!! Roy – Traditional festivals p. 124
Dank je Abe!
Graag gedaan 🙂
Wauwww….. dank je wel….
SuperAbe,bedankt ????
Geen idee, da’s raar..
Dank je wel weer voor dit fantastische artikel Abe. Ik heb hier voor wat betreft de correlatie Haas en Eieren nog wel een aanvulling op. De knotsgekke haas die de eieren brengt staat waarschijnlijk symbool voor de Maartse Haas. Maart is de paringstijd van de hazen die in deze tijd stijf van de hormonen staan. Ze rennen als zotten, springen over sloten, vechten (het zogenaamde boksen) en paren dat het een lieve lust is. De connectie Haas en vruchtbaarheid kan dus niemand ontgaan. Maar er is nog iets: Een haas houdt zich schuil in een leger, een ondiepe kuil in de grond waar alleen z’n oren bovenuit steken. Aan het einde van de paartijd bevinden de hazen zich vaak als gevolg van hun zotte gedrag in een compleet ander weiland en kunnen zij hun leger onmogelijk terugvinden. Ze graven daarom een nieuw. De oude legers worden gebruikt door weidevogels die in de ondiepe kuilen hun eieren leggen. Daar zijn ze goed verstopt voor roofdieren zoals vossen. En daar komt dus het verhaal vandaan dat die knotsgekke Paashaas de eieren brengt.
Hartelijk Dank Abe voor je verhalen. Europa ( Wenen, Constantinopel) werd door de Ottomanen benoemd als de Gouden Appel. Dat moet dan een verwijzing zijn naar de zon op hoogste stand (noon).
Bedankt voor het delen van je kennis en het mooie vertellen!
Op de site https://www.spanjevandaag.com/21/04/2019/waarom-de-paashaas-en-de-paaseieren-in-spanje-niet-zo-traditioneel-zijn/ las ik wat volgt. Is dit correct ?
Waar de paashaas vandaan komt is tot op de dag van vandaag nog niet helemaal duidelijk maar uiteraard zijn er verschillende theorieën. Een van die theorieën zegt dat bij de afbeelding van de God van vruchtbaarheid Ostara een haas staat afgebeeld met een ei aan haar voeten. Eigenlijk zou dat een kip zijn die haar eieren verstopte en omgetoverd werd tot een haas die dan om deze te pesten haar eigen eieren mocht gaan zoeken. Een ander verhaal zegt dat de paashaas eigenlijk een vogel was die eenmaal per jaar haar eieren legt en deze goed moest verstoppen.
Hartelijk dank voor uw artikel. Ik vond het bijzonder interessant om lezen.
Dankjewel voor je compliment. Er zijn voor zover bij mij bekend geen authentieke heidense afbeeldingen van Ostara/Eostre dus die eerst zin kan daarmee niet kloppen. De rest lijkt mij ook puur speculatief oftewel iemand heeft in zijn hoofd een verklaring bedacht die niet gefundeerd is op bronnen. Er staan ook geen noten of literatuur bij dit stukje wat het voor mij dubieus maakt. We hebben helaas uiterst weinig bronnen voor het gebruik en daarmee blijft het giswerk.
Interessant! Dankjewel!
Een aanvulling: ‘spring’ heeft meerdere betekenissen en kan ook bron of opwellen betekenen.
Het ei als vruchtbaarheidssymbool is niet zo vreemd, omdat uit het ei steeds nieuw leven voortkomt als het bevrucht is. In de zestiger jaren kregen we in militaire dienst op vrijdag voor het weekeind eieren, die wij neukpatronen noemden daar we weer naar onze geliefden gingen.
De zon die drie sprongetjes maakt met de zomerzonnewende is de tegenhanger van de zon die drie dagen vastzit met midwinter, wanneer de midwinterhoorn geblazen wordt.
In Zuid Frankrijk heb ik jaren terug in de Tarn met de zomerzonnewende (misschien ook wel drie keer) over vuur gesprongen.