De Sheela-na-Gig: Symboliek en folklore rondom vrouwelijk exhibitionisme

Abe de Verteller — Tue, 20 May 2014 11:21:39 +0000

Er zijn weinig dingen zo taboe als het openlijk tonen van je genitaliën. Exhibitionisme is strafbaar en wordt allerwegen afgekeurd. In de huidige pornoficatie van de maatschappij kijken we iets minder op van vertoon van bloot, maar ook dan geldt dit slechts voor jonge, aantrekkelijke mensen. Des te opmerkelijker is het dat er verhalen en ornamenten te vinden zijn waarin een vrouw haar vagina toont en waarbij dat een heilzaam effect kan hebben! Deze verhalen en ornamenten komen verspreid door de hele wereld voor. Het meest bekende voorbeeld hiervan is de Ierse Sheela-na-Gig. Ik beperk me in dit betoog voornamelijk tot de westerse cultuur, waarbij de Sheela als rode draad zal dienen.

Sheela-na-Gig

De Sheela na Gig is een hoogst opmerkelijk en ietwat shockerend ornament op de muren van kerken. Zij is vooral te vinden boven kerkdeuren en bij kerkramen. Daarnaast komt zij ook voor op de muren van sommige kastelen. Het is een steen waarop een naakte, hurkende of knielende vrouw afgebeeld staat, die haar benen wijd houdt en zo haar geslachtsdelen toont. Een aantal malen wijst ze deze aan, of houdt ze open met haar hand. De vulva is vaak buitenproportioneel groot afgebeeld. De Sheela is meestal lelijk en oud met een kaal hoofd, littekens, kleine, slappe borsten en een uitgeteerd lichaam. We vinden haar vooral in Ierland (101 exemplaren) en in Groot-Brittannië (45 exemplaren). Maar er zijn ook een aantal ornamenten van wijdbeense vrouwen gevonden in Spanje, Frankrijk en Nederland. Ze is aangebracht in de periode 1000-1600 en vindt haar oorsprong in de Romaanse bouwstijl. (1) Wat betekent dit beeld van deze vreemde, ‘onbeschaamde’ vrouw, die een van de grootste taboes van onze westerse samenleving breekt, en dat nog wel op een kerkmuur!

Etymologie

De betekenis van het woord Sheela-na-Gig brengt ons een klein stukje verder: geschreven als ‘Síle ina Giob’, betekent het ‘vrouw op haar hurken’. Als Sheela-na-Ghee betekent het simpelweg ‘ vrouw met de vagina’. Zo zou het woord ons niet veel verder brengen naar een diepere betekenis. Echter geschreven als Sighle na gCíoch, betekent de Sheela ‘de oude heks (hag) met de borsten’. Haar borsten zijn meestal niet zo prominent, maar een ‘hag’ is ze wel degelijk! De naam Sheela na Gig werd in Ierland ook wel gebruikt voor een ‘hag’ in de zin van een oude vrouw die mogelijk iets met magie van doen heeft. Andere benamingen als ‘the hag of the castle’, ‘the witch’ en ‘the witch’s stone’ bevestigen het idee dat de Sheela-na-Gig voornamelijk gezien werd als een oude vrouw met een connectie met het bovennatuurlijke.

Een van de eerste Engelse vertalingen noemt haar Julia(n) the Giddy. Giddy komt van ‘giob’ wat staat voor een zwakke, oude of onkuise vrouw of een vroedvrouw. Giddy komt van ‘giddig’ oftewel krankzinnig of bezeten van een God(in). Als ‘hag’ is de Sheela dus niet alleen afschuwelijk of lelijk, ze kan ook een wijze vrouw, een vroedvrouw of ook wel een ‘cunning woman’ zijn. Cunning is een benaming voor subtiel en wijs en de stam ‘cun’ komt van ‘cunt’ oftewel kut. Haalt zij haar wijsheid uit haar vagina of uit die van de Godin? (2)

De Sheela is zowel te identificeren met godinnen als met elfinnen: een Iers woord voor ‘hag’ is Cailleach. De Cailleach is de donkere, lelijke godin van de winter. De Sheela wordt ook een aantal malen geïdentificeerd met Brigid. Zij is een van de Keltische godinnen die later als heilige opgenomen werd in het christelijke geloof. Brigid wordt juist omschreven als jong en maagdelijk.
Si in ‘Sile ina Giob’ is kort voor de sidhe, het elvenvolk en de Sheela-na-gig wordt in één bron een ‘Irish sprite’, oftewel een Ierse elf genoemd. Al deze aanwijzingen maken de Sheela tot een wijze, zij het lelijke, oude vrouw, die een godin of elf kan zijn. (3) De vraag blijft waarom zij juist in de buurt van openingen in kerken en kastelen werd afgebeeld. Mogelijk helpt het om de Sheela te vergelijken met andere zich ontblotende vrouwen.

Lachen om de vulva

Hoe zou je reageren als een vrouw je plompverloren haar vagina toonde? Zou je schrikken, lachen of opgewonden raken? De reactie op het openbaar tonen van vrouwelijke geslachtsdelen in de mythische verhalen is te verdelen in ongecontroleerd lachen en een in ontzetting terugdeinzen. Van het lachen ken ik drie voorbeelden. In een verhaal uit de Egyptische mythologie vertrekt de zonnegod Ra boos uit de vergadering van de goden. Hij laat zich door niemand overhalen om terug te komen tot zijn dochter Hathor haar vader kalmeert door haar geslachtsdelen te tonen. Hij barst in lachen uit en de vergadering kan weer verder. Of dit gebeuren ook ritueel wordt uitgespeeld is niet bekend. Wel voeren er in Egypte tijdens het feest van de kattengodin Bastet vele schepen naar haar tempel te Bubastis. Bij elk dorp dat ze voorbij voeren ontblootten de opvarende vrouwen hun geslachtsdelen en maakten schunnige opmerkingen.

In de Japanse Shinto-mythologie wordt verteld van een ruzie tussen de zonnegodin Amaterasu en haar broer Susanowo de stormgod. Hij ontlast zich in haar paleis en doorboort de vagina van Amaterasu met een spindel. Dat is haar te gortig en zij sluit zich op in een grot. Zonder haar licht verliest de wereld zijn warmte en voedsel, dus de goden proberen haar uit de grot te krijgen. Dit mislukt tot de godin Ama-no-Uzume verschijnt. Zij gaat nabij de grot dansen en tilt daarbij haar rok op zodat zij haar vulva (de ‘hemelse poort’ genoemd in het verhaal) toont aan de verzamelde goden. De goden lachen onbedaarlijk en – nieuwsgierig geworden – komt Amaterasu eindelijk haar grot uit. Door haar zonnestralen kan de aarde weer vruchtbaar worden. In het Kagura festival wordt dit vertoon van de vagina nog steeds uitgevoerd. (4)

In de Griekse mythe van Demeter rouwt deze aardegodin om haar dochter Persephone die door Hades de god van de onderwereld is ontvoerd. Doordat zij rouwt, verliest de aarde zijn vruchtbaarheid en de gewassen verdorren op het veld. In Eleusis ontmoet ze een oude vrouw genaamd Baubo. Ook deze probeert haar te troosten met woorden en voedsel maar niets helpt tot Baubo al dansend haar gewaad optilt en haar naakte vulva toont. Hierom moet de godin lachen en ze aanvaardt het eten. Niet lang daarna komt haar dochter terug uit de onderwereld en de aarde kan langzaam aan weer vruchtbaar worden. Tijdens de Thesmophoria toonden vrouwen hun geslachtsdelen ter nagedachtenis van het opvrolijken van Demeter door Baubo. Dit wordt in het Grieks aangeduid met de term ana-suromai, ‘het optillen van de rok’. Deze Baubo is meerdere malen als klein beeldje terug gevonden. Op deze beeldjes toont ze wijdbeens haar geslacht of heeft ze een gezicht ter hoogte van haar kruis. (5)

Humor bestaat bij de gratie van het taboe. Door te lachen om de ‘schaamtevolle’ vertoning is ontlading mogelijk. De opgekropte spanning en emoties komen weer vrij en een nieuwe zonnecyclus of oogstseizoen kan beginnen! Of er zal zijn gelachen om de Sheela-na-Gig is onbekend.

Terugdeinzen voor de vagina

Ook over het terugdeinzen voor de vagina zijn er enkele mythische verhalen bekend. In de Griekse mythe van Bellerophon wordt deze held verraden door de koning van Lycië. Furieus trekt Bellerophon ten strijde tegen die koning en zijn volk gezeten op zijn gevleugelde paard Pegasus. Hij roept ook nog Poseidon aan om de stad Xanthos te doen overstromen. Zo trekt hij op ten strijde met in zijn kielzog de woedende golven der zee. Pas toen hij de poort van de stad naderde kwamen de vrouwen van de stad naar buiten en trokken hun rokken hoog op voor het naderende water aldus zich ontblotend voor de naderende held. Hij trekt zich schielijk terug en ook de golven van de zee deden hetzelfde. Het geloof dat een woedende zee zich zal terugtrekken voor de vulva van een vrouw komt ook voor in het volksgeloof van Catalonië en wordt al vermeld door Plinius in de Romeinse tijd.

In het middeleeuwse Ierland vinden we een zo mogelijk nog formidabeler held genaamd Cu Chulainn. Hij heeft net zijn eerste heldendaden verricht en verkeert daardoor in een staat van ‘riastraidh’ oftewel krijgerswoede. In die furie wil hij zijn eigen Ulstermannen aanvallen. In plaats van mannen stuurt koning Conchobar honderdvijftig vrouwen op hem af: ‘En allen toonden hem hun naaktheid, de jongen sloeg zijn blik neer en wendde die van hen af en vlijde zijn gezicht tegen zijn wagen, zodat hij de naaktheid van de vrouwen niet hoefde te zien.’ De krijgers stoppen Cu Chulainn vervolgens in een ton met koud water, pas bij de derde ton is hij genoeg afgekoeld om zijn woede te beteugelen. (6) Het is mogelijk dat dit vertoon van de vulva in uiterste nood in Ierland bleef voortduren. Ergens in Ierland moet in 1913 nog het volgende zijn gebeurd: Twee families waren verwikkeld in een bloedige vete. Een aantal mannen van één van deze families kwamen gewapend met sleedoornstokken en spitvorken naar het huis van de andere familie om verhaal te halen. De vrouw des huizes ging in de deuropening staan en tilde haar rokken zo hoog op dat zij haar genitaliën ontblootte. Bij dit vertoon vluchtten de mannen in grote angst. (7)

In een derde komisch verhaal uit de zestiende eeuw van de Franse schrijver François Rabelais is het de duivel zelf die vlucht voor een vagina. Een man weet de duivel tot twee keer toe te bedotten. Hij gooit het met de boze op een akkoordje wat betreft het bewerken van zijn land en daarna het verdelen van de oogst. De eerste keer krijgt de duivel alles wat onder de grond is en hij kweekt kolen en bonen, de tweede keer alles wat boven de grond zit en hij kweekt wortelen en bieten! Dan komt de duivel woedend op hem af, maar zijn oude vrouw tilt haar rokken op en laat haar vulva zien. ‘Kijk eens wat een woesteling mijn man is. Hij heeft deze snee in mij gemaakt, ik zou maar maken dat je wegkomt!’ De duivel verdwijnt zo snel hij kan en laat alleen zijn stank achter. (8)

Elke keer wordt de woedende held tot bedaren gebracht door het tonen van de vagina. De mannelijke uiting van kwaadheid – die later als duivels wordt bestempeld in het christendom – word afgekoeld door de ultiem vrouwelijke daad van het tonen van haar geslacht. Het is de vraag of hiermee wordt uitgenodigd tot geslachtsgemeenschap. Het lijkt er meer op dat de held zodanig van zijn stuk wordt gebracht en in verlegenheid gebracht dat hij niet meer in staat is tot het tonen van zijn mannelijkheid!

De poort naar de onderwereld

Het valt in deze verhalen op dat de ‘ana-suromai’ oftewel het vertoon van de geslachtsdelen in deze verhalen vaak plaatsvindt in de buurt van een opening, een deur, een ingang van een grot of voor de poort van een stad. Deze associatie is begrijpelijk als je je realiseert dat de vulva het meest voor de hand liggende symbool is voor een opening of poort. In feite is de vagina een poort naar een andere dimensie. Wie geboren wordt moet door die poort gaan en daarmee langzaam maar zeker uit het eenheidsbewustzijn van continue verbondenheid met de moeder treden. Zo’n poort is heilig en taboe. Deze poort verbindt je met de godin en haar scheppende kracht. Zoals de vrouw nieuw leven uit haar ter wereld laat komen, zo doet moeder aarde dat met het groen en de gewassen!

De maagd van Milaan op de Porta Tosa

Toch is dit een poort die niet iedereen mag betreden. Zij is niet toegankelijk voor oningewijde en onzuivere wezens. Een mooi en letterlijk voorbeeld van een dergelijke poort met het beeld van een vulva tonende vrouwe is de dertiende-eeuwse ‘maagd van Milaan’ op de Porta Tosa. Zo’n functie wordt de apotropaeïsche werking genoemd, oftewel het kwade wordt afgeschrikt door iets wat niet kwaad, maar ontzagwekkend en afschrikwekkend is.

Ook de Sheela-na-Gig zal mede bedoeld zijn om het kwade uit de kerk te weren. Dit valt zeker op te maken uit de lokaal voorkomende benaming: ‘Evil eye stones’ oftewel stenen die het boze oog afweren! Dit komt voort uit het volksgeloof dat bepaalde mensen puur door een kwade blik iemand ziek kunnen maken of ongeluk kunnen brengen. Hiertegen bestonden diverse talismans (waaronder afbeeldingen van een fallus in erectie), maar blijkbaar hield de Sheela-na-Gig het boze oog ook op afstand.

De brengster van geluk en vruchtbaarheid

Romeinse dobbelsteen als Baubo

Iets dat het kwaad afschrikt zal natuurlijk juist het goede aantrekken. De vrouwelijke exhibitioniste is op die manier ook een geluksbrenger! Dit vinden we terug in het oude Ierse gebruik waarin mannen die hun geluk waren verloren naar bepaalde vrouwen toegingen die hen geluk konden geven door het kwade weg te jagen. (Helaas wordt niet verteld wat voor vrouwen dit waren.) Zij deden dat door hun rokken op te tillen en hen naar hun ontblote vulva te laten kijken. Mogelijk refereert de Sheela aan deze klasse van vrouwen. (9)
In dit verband kunnen we ook een tweede-eeuwse Romeinse dobbelsteen noemen die de vorm heeft van een wijdbeens liggende vrouw. Hiermee kan Fortuna, de godin van het geluk bedoeld zijn. Ook uit Rome komt het verhaal van Plinius dat een menstruerende vrouw die haar lichaam ontbloot daarmee hagel, wervelwinden en bliksem kan afschrikken! Ook kan ze de rupsen, wormen en kevers van de korenaren doen vallen door naakt door de velden te lopen.

De yoni van Kali

De Sheela-na-Gig kon ook geluk brengen, maar dan vooral in de vorm van genezing en vruchtbaarheid. Meerdere Sheela’s in Ierland werden en worden door het volk op de vulva gewreven. Dit zou de kracht van de Sheela losmaken en zo een genezende en/of vruchtbaar makende werking hebben. Door het stof van de vulva van de Sheela te schrapen zou een onvruchtbare vrouw toch een kind kunnen krijgen. Hetzelfde gebruik komt ook voor in India. Hier is het het beeld van de godin Kali wiens ‘yoni’ door haar aanbidders aangeraakt wordt. Dit zou geluk brengen. (10)

Venusheuvel en Cunnus diaboli

Vanuit de associatie van de vagina als poort naar de onderwereld, was het landschap het sacrale lichaam van de godin, van moeder aarde. Dit vind je terug in het idee van de dodengodin Hel in de Scandinavische mythologie die zowel de onderwereld zelf is als haar godin. Dit vind je nog duidelijker terug in de benaming Venusberg of Venusheuvel voor diverse bergen en heuvels in het Duitse landschap. In die Venusberg zou vrouw Venus wonen met haar gevolg van lieftallige dames. In het binnenste van die berg, bereikbaar via een moeilijk toegankelijke grot, is een tuin der (vleselijke) lusten te vinden waarin menig vagant en minnezanger zalige jaren heeft vertoefd. De venusheuvel is natuurlijk ook de ‘mons veneris’, de schaamheuvel bij de vrouw. Deze toestand van gelukzaligheid en vleselijk genot werd door de kerk gezien als verdorven en duivelse illusie. Hoe sterk je ook opging in de genietingen van het lichaam uiteindelijk was het in de ogen van het christendom duivels bedrog. Wie wakker werd zou zich letterlijk in ‘deep shit’ of in de armen van een vuil kreng bevinden. Venus was zo tot een demon geworden! (11)

In Ierland kwamen het bedrog en de ‘glamour’ van de elfen. Ook zij bewoonden holle heuvels en dan met name grafheuvels en werden vaak geregeerd door een elfenkoningin. Die heuvels waren tegelijkertijd te zien als de borsten of de buik van de godin. Enkele voorbeelden hiervan zijn de ‘paps’ (borsten) of Anu en de Chich na Morrigna (de borsten van de Morrigan). Beide zijn heuvels in Ierland gewijd aan Anu (Dana/u) en Morrighan, godinnen van de Tuatha de Dannan oftewel het elfenvolk. (12)

In de christelijke tijd werd de hel niet meer bewoond door een godin, maar door de duivel. Enkele heidense overblijfselen die geassocieerd werden met een ingang naar de onderwereld werden daarom ‘Cunnus Diaboli’ genoemd. Dit werd o.a. gezegd van het hunebed van Rolde en van een bepaalde bron genoemd door Martinus van Braga. (13) Vrij vertaal betekent ‘cunnus diaboli’ (of daemonum) de kut van de duivel of eerder de duivelse kut, want dit zal dan eerder gaan over de vaginale opening van de onderwereldgodin. Deze werd niet volkomen vergeten in het christelijke Europa en meestal ‘s duivels moer of grootje genoemd.

Conclusie

Uit de aangehaalde voorbeelden blijkt dat het tonen van de vagina een krachtig apotropaeïsch effect had. De duivel vlucht ervoor weg en de boze koelt af. Tegelijk worden goede, vruchtbare krachten erdoor opgevrolijkt en kan het tonen van de genitaliën geluk brengen. Deze effecten werden waarschijnlijk ook van de Sheela-na-Gig verwacht. Dit komt mogelijk voort vanuit haar associatie met de poort, de vagina van moeder aarde als opening naar de onderwereld. Een wereld die vruchtbaarheid brengt, maar ook angst veroorzaakt omdat het betreden van die poort een zekere dood betekent. In de meeste gevallen is de Sheela-na-Gig afzichtelijk, haar betekenis zal niet in het erotische hebben gelegen. Toch kan het wel een vruchtbaarheidsdoel hebben gehad, maar dan meer door de associatie met de wijze oude vrouw. Deze vrouw was vaak ook de vroedvrouw (vroed = wijs) en hielp dus vrouwen bij de geboorte van hun kinderen. De oude wijze vrouw hielp ook bij het stervensproces. In beide gevallen hield ze de vaginale poort open om de geest naar buiten of naar binnen te laten. Deze ‘hag’ kon zich vereenzelvigen met de donkere, ontzagwekkende godin van de onderwereld. In Ierland heette deze Morrighan of Cailleach. Zo kan de Sheela-na-Gig godin en wijze oude vrouw in één zijn!

De kerk – als opvolger van de heidense tempels en sacrale plaatsen in de natuur, zoals bronnen, grotten en holle bomen – was de plaats die gezien kon worden als een opening naar de Andere wereld. Ditmaal eerder de hemel dan de onderwereld, maar toch bleef het de heilige moederkerk. Het ideaal was dat alleen zuivere mensen binnen mochten treden om zich te koesteren aan de boezem van de heilige moederkerk, het heilige der heiligen. Al het onzuivere bleef buiten, afgeschrikt door groteske wezens in dienst van het goede. Een van die grotesken is en was de Sheela-na-Gig.

Abe van der Veen

Dikke Sheela in de librije van de Walpurgiskerk van Zutphen

Sainte Radegonde uit Frankrijk

St Vivien uit Frankrijk

Noten:

0) Vanwege de leesbaarheid gebruik ik de woorden geslachtsdelen, genitaliën, vulva en vagina door elkaar. Hierbij maak ik wel onderscheid in betekenis tussen vulva (de buitenste geslachtsdelen) en vagina (het inwendige deel van het geslachtsorgaan).

1) McMahon en Roberts – The Sheela-na-Gig of Ireland and Britain
http://en.wikipedia.org/wiki/Sheela_na_gig
http://en.wikipedia.org/wiki/Hag
http://www.irelands-sheelanagigs.org/ Voor alle Sheela-na-gigs van Ierland.

2) McMahon 21-23
http://sheelanagig.org/index.html#http://sheelanagig.org/sheelatheories.htm
Walker – The encyclopedia of myths and secrets op lemma ‘cunt’

3) Rankine en d’Este – The guises of the Morrigan p. 177-179
McMahon p. 75-82

4) Blackledge C. – Het verhaal van V 25-27, 34-37
Hathor werd ook wel de ‘vrouwe van de vulva’ genoemd. http://sidneyrigdon.com/drb/begin/flasher.htm

5) Devereux G. – Baubo Die mythische vulva
Graves R. – Griekse mythen 89
Mogelijk deed Baubo dit om een geboorte te imiteren. Zij haalde namelijk het kind Iachos onder haar rokken vandaan.

6) Blackledge 28-30

7) McMahon 23

8) Dit verhaal wordt later naverteld door Jean de la Fontaine in zijn fabels.
Blackledge 22
http://books.google.nl/books?id=Hl6PtUdIFawC&pg=PA536&lpg=PA536&dq=rabelais+devil+popefigland&source=bl&ots=XQAR2nVXMy&sig=PuE5U1YxFEg9b6HIxKPqZb4pT4o&hl=nl&sa=X&ei=pPOBU5-MCKLU0QXk5YGICw&ved=0CDUQ6AEwAA#v=onepage&q=rabelais%20devil%20popefigland&f=false

9) McMahon 23

10) Walker 931
McMahon 26

11) Baring-Gould – Curious myths of the Middle Ages p. 117-128

12) Rankine en D’ Este 59-63

13) http://www.academia.edu/3281444/Ad_Fontes_Iconoclasm_by_Water_in_the_Reformation_World 195
Kempius ‘de origine Frisiae’ 43 In Drentsch sagenboek van Sinninghe

De vagina bleef zo nu en dan vergeleken worden met de ingang van de hel. In het verhaal uit de Decamerone: ‘de duivel de hel in stoppen’ vertelt een kluizenaar aan een naïef meisje dat het een heilige daad is om seks te bedrijven omdat men dan de duivel (penis) in de hel (vagina) stopt. Dit is een godsvruchtig werk. Deze smoes is niet uit de lucht gegrepen maar komt voort uit de toenmalige symboliek.

Nog een paar interessante weetjes:
– De zieneres en wijze vrouw uit het Scandinavische heidendom wordt de völva genoemd. Het is frappant hoeveel dit woord lijkt op de vulva, het woord voor de buitenste genitaliën.

– Een ander minder shockerend symbool voor de grote godin en haar geslachtsdeel die we juist boven deuren en openingen van gebouwen zien is het hoefijzer.

– De vorm van de vulva van de Sheela-na-Gig is exact dezelfde als de ‘Vesica Piscis’ of ‘Mandorla’ vorm die we terugvinden als een halo rondom Christus en de heiligen.

– De – in gebed – samengevouwen handen zijn te zien als een teken van de vagina van de Godin.

– Mooning: Ook het tonen van je billen is een bekend apotropaeïsch middel.

Verder: In enkele Ierse en Arthuriaanse verhalen komt een afzichtelijke vrouw voor die een held uitnodigt om haar te kussen of zelfs met haar te vrijen. Vele helden slaan de uitnodiging af, maar de ware opvolger van de koning kust haar wel of vrijt met haar en wordt dubbel beloond: Hij merkt dat zij is veranderd in een bloedmooie vrouw en zij profeteert dat hij de nieuwe koning zal zijn! In de grot van Royston is een soortement Sheela gevonden die mogelijk dit soevereiniteitsaspect uitbeeldt. Zij is te zien tussen een paard en een zwaard. Dit zijn beide symbolen van soevereiniteit. Het maakt deze Sheela een perfect icoon voor de godin die soevereiniteit kan geven aan haar gunstelingen.

The post De Sheela-na-Gig: Symboliek en folklore rondom vrouwelijk exhibitionisme first appeared on Abe de Verteller.

baubo - Abe de Verteller

De Sheela-na-Gig: Symboliek en folklore rondom vrouwelijk exhibitionisme