Onder invloed van de Maan

Abe de Verteller — Tue, 17 Dec 2013 19:38:47 +0000

Voordat de maan beschouwd werd als een grote brok steen, was de maan een god of godin. Zij was een kracht die niet theoretisch was, maar letterlijk gevoeld werd. De maan trok aan je. Het veranderde je stemming, je gedrag. De maan trekt met zijn zwaartekracht aan het water van de oceaan en veroorzaakt zo de getijden. De maan zou ook een invloed hebben op de menstruatiecyclus. Zo wordt zij geassocieerd met water en daardoor met gevoel. Ze kan lust bij je opwekken of een gevoel van onrust, intense woede of juist verdriet. Natuurlijk is zij ook zeer belangrijk bij de tijdsrekening. Maanden zijn oorspronkelijk manen, vernoemd naar de maancyclus van ca. 29 dagen. Het symbool voor de maan is geen cirkel ondanks de sterke invloed van de volle maan, maar de sikkel van de nieuwe maan, om zo verwarring met de zonnecirkel te voorkomen.
In het volgende stuk geef ik voorbeelden van het geloof dat de maan een grote invloed op de mens heeft. Zij werd gezien als godin, als plaats van ‘mana’ – oftewel energie – en als plaats van de ‘manes’, de zielen. (1)

Goden en Godinnen

De maangodin Selene

De meeste heidense godsdiensten vereerden de maan. Bij de Egyptenaren was het een god genaamd Khonsu, bij de Indiërs was het Soma, de Sumeriërs noemden hem Nanna en de Akkadiërs Sin. Bij de Grieken werd het een vrouw, de Godin Selene. Haar bijnaam was Phoebe, de heldere. De Romeinen kenden de maan als Luna, de gehoornde koningin der sterren. (2) Ook de godin Artemis, die bij de Romeinen Diana heette was verbonden met de maan. De maan komt maar beperkt voor in de Noordse mythologie, maar zij staat wel in het belangrijke rijtje van Goden en Godinnen waaraan een dag in de week is toegekend.

Soma

Het Chinese maankonijn

De connectie in de Indische mythologie tussen de mythische drank Soma en de maan is zeer opmerkelijk. Soma is de god van de maan, hij rijdt door de lucht in een wagen getrokken door witte paarden. Maar Soma is ook een plant en het is de drank der Goden die uit het sap van deze plant wordt gemaakt en die onsterfelijkheid brengt. Het woord Soma betekent sap. De maan werd gezien als de beker, waaruit de goden de drank Soma dronken. Het afnemen van de maan kwam doordat de goden de maan leegdronken, bij het wassen van de maan herstelde de god van de maan zichzelf weer. Soma was een brug tussen de wereld van de goden en de mensen. De mensen die dronken van de soma kregen moed of inspiratie. Omdat het lijkt alsof er een haas in de maan te zien is, wordt gezegd dat hazen de incarnatie zijn van Soma. Bij de Chinezen komt een gelijksoortig beeld voor. Daar is er een konijn dat in de maan woont en continu bezig is om de planten te stampen voor een elixir van onsterfelijkheid voor de goden. (3)

Khonsu

Ook bij de Egyptenaren komen we een verklaring voor de maanfasen tegen waarin een haas voorkomt: toen de vijf belangrijkste goden van Egypte geboren moesten worden uit de hemelgodin Nut werd dat verhinderd door de oppergod Atoem. Thoth verzon een list om hen toch geboren te laten worden. Hij speelde een soort van schaak met de maangod Khonsu en won van hem 1/72e deel van zijn licht. Mogelijk liet Thoth dit gewonnen licht door zijn boodschapper de haas halen. De vlekken van de maan werden gezien als een haas, die bezig is om over de maan te springen. Dit deed hij dan in opdracht van Thoth om het licht van de maan mee te nemen. (De haas wordt ook wel afgebeeld als slachter van de maan-slang, wat de connectie van de haas met de maan versterkt.) Met het licht van de maan kon Thoth vijf dagen creëren waarin Nut haar kinderen (Isis, Osiris, Nephtys, Set en Horus) kon baren. Sindsdien kon de maan niet meer volop schijnen en ontstond de maancyclus waarin zij afnam van een volle maan tot slechts een sikkel.

Drawing down the moon

Schets van een Griekse vaas 200 v.o.j.

Het meest beroemde gegeven over de maan uit de klassieke oudheid is wel het ‘drawing down the moon’ ritueel. Uit de schaarse gegevens over dit ritueel van het naar beneden trekken van de maan valt het volgende op te maken: de Thessalische heksen uit de Romeinse tijd stonden er bekend om dat ze de maan uit de lucht naar beneden konden trekken. Als zij dat deden werd de maan bleek of bloedrood. (mogelijk is dit een teken van een maansverduistering.) Zij konden dan het schuim van de maan oogsten. Dit schuim werd overgebracht op planten die later geoogst werden en dan ‘maansap’ (virus lunare) bevatten. Dit sap werd gebruikt in een liefdesdrank om de aantrekkingskracht van iemand te versterken zoals de maan zelf ook aantrekkingskracht heeft. Soms doen de heksen dit naar beneden trekken met behulp van een wiel. Dit maansap lijkt wel wat op de Soma van de Indiërs. Zowel over het maansap als over de Soma gaan de wildste theorieën waaruit dit sap zou bestaan. De suggesties reiken van het sap van de vliegenzwam tot het menstruatiebloed van een jonge heks. Moderne heksen kennen ook een ritueel wat zij ‘drawing down the moon’ noemen, dit is echter geen liefdesmagie, maar een aanroeping van de (maan)godin om in de hogepriesteres aanwezig te zijn. (4)

Maanverering in de christelijke tijd

De maan was in de laat-Romeinse tijd waarschijnlijk een grote concurrent van het christelijke geloof, getuige het voorkomen van haar naam in de legende van sint Joris. De plaats in Libië waar hij de draak overwon heette Silene. Dit is niet toevallig een variant op de naam van de maangodin Selene. Met het verslaan van de draak versloeg hij ook de heidense godin.
De maanverering werd vooral opgenomen in de intense verering van Maria. Zij werd veelal afgebeeld staande op de maansikkel of op een draak. Zo kan je zeggen dat ze de maangodin overwon, maar ook dat zij de eigenschappen van de maangodin overnam. Toch zijn er een paar aanwijzingen dat ondergronds de verering van de maangodin – al dan niet onder de noemer Diana – doorging. Zo zijn er in de hele periode van de negende tot en met de dertiende eeuw kerkboeken die spreken over vrouwen die in de nacht mee zouden reizen in het gevolg van Diana of Herodias. In heksenprocessen in Italië uit de periode van de veertiende tot en met de zestiende eeuw is het nog steeds Diana die genoemd wordt als de godin der heksen. Langzaam maar zeker werd het beeld van de vrouw die in het geheim Diana vereerde, vervangen door de verering van de duivel. Toch vertelt Charles Leland in zijn boek ‘The gospel of the witches’ dat er nog in de negentiende eeuw Italiaanse heksen waren die de maangodin Diana – ook wel Tana genoemd – en haar dochter Aradia (Herodias) aanbaden. Een Italiaanse heks uit Toscane vertelde hem o.a. het volgende: ‘eens per maand, als de maan vol is, zullen wij verzamelen op een verlaten plaats, of in een woud, om de krachtige geest van onze koningin, mijn moeder, de Grote Diana te aanbidden.’ (5)

Ook de zigeuners vereerden de maan: hun messias droeg de zielen naar de maan. In het zestiende-eeuwse mysteriespel van Digby, komt een hymne aan de maan voor, waarin Jezus rust bij zijn moeder de maan, alvorens hij opstijgt naar de zon. Boeren door heel Europa heen bogen en begroetten de maan alsof zij een hogere entiteit was. In een volksverhaal uit de ‘Carrs’ – een streek in Lincolnshire – komt de maan als vrouw afdalen om de mensen te helpen tegen de kwade elfen en geesten. (6)

Maanaanroepingen in grimoires

Een belangrijker bewijs van Middeleeuwse maanverering is een Middelnederlands handschrift (Hs. 697 Gent) uit de vijftiende eeuw. Hierin zijn enkele maanaanroepingen gevonden. Deze zijn weer gebaseerd op de Picatrix, een Arabische grimoire uit de elfde eeuw. Het begint ermee dat bij de Chaldeeën – een oud woord voor tovenaars – de maan werd gezien als een bemiddelaarster tussen de planeten en de aarde. Zij zou de kracht en invloed van de planeten over de aarde verspreiden. Om de kracht van de maan naar je toe te trekken moet je o.a. de volgende spreuk opzeggen: ‘O gij, lichtende maen, gij siit geeert ende scoen, want gij breect die donkerheit met uwen lichte. Ic come tot u otmoedelike ende bid u ende eysche loen van al sulken dingen’. Verder moet er ook wierook gebrand worden en een haan worden geofferd. Volgens de schrijver is het ooit gebeurd dat een man die dit ritueel uitvoerde een figuur op hem af zag komen die hem meenam naar een droge sloot. In die sloot vond hij vervolgens een schat!
In een andere maanaanroeping zegt hij het volgende: O bli[n]ckende ende lichtende maen, die in uwen rike geeert siit, ende gij siit gheset in die stede ende in uwer exaltacien ende in uwen grade, want gij guverneert dese werelt met uwer macht ende met uwen gheest. Na de aanroeping zal er een geest verschijnen die elke wens zal vervullen. In de tekst komen nog drie andere maanaanroepingen voor. Zij hebben allemaal als beloofde uitwerking dat ieder de tovenaar gehoorzaam zal zijn.
Deze teksten laten zien dat ook in de Middeleeuwen het idee bleef bestaan dat men de kracht en invloed van de maan voor eigen gebruik kon aanwenden. Ook toont het aan dat – ondanks het kerkelijk verbod – de maan soms nog werd aanbeden. (7)

Zielen komen van de maan

Een ander interessant gedachtengoed is dat de zielen ook een rust- of verblijfplaats hebben in de maan! Dit idee komen we dwars door Europa tegen. Volgens de Etrusken was de maan te vereenzelvigen met de onderwereld. Hier rusten de zielen, voor zij aan een nieuw leven begonnen op aarde en hier ontstaan ook nieuwe zielen. Ook bij de antieke Grieken bestond het geloof dat de ziel bij de dood door de maan zou worden opgenomen. In de folklore van de Esten wordt de maan ‘het raam van de hel‘ genoemd, hier is de maan te zien als een doorgang naar de zielenwereld. (8)
Vreemd genoeg wordt dit zelfde onorthodoxe geloof ook genoteerd in het Wales van de negentiende eeuw. Hier wordt verteld dat de zielen eerst op de maan wonen. Als ze een goed leven leiden kunnen ze verder naar de zon, om pas daarna op te stijgen naar de hemel. Zielen die een slecht leven hadden geleid dalen af naar de aarde, en daarna naar de onderwereld. Maar ook daar kunnen ze weer opklimmen naar het licht. Dit idee wordt begrijpelijker als we ons een geocentrisch wereldbeeld voorstellen, waarin de aarde (en in de kern van de aarde de hel/onderwereld) het meest zware element vormt. Deze aarde wordt omringd door zeven planeetsferen waarvan elk opeenvolgend lichter is, meer etherisch, dan de vorige sfeer. De maan is dan een tussenfase, waarin de zielen kunnen blijven, verder mogen of teruggestuurd worden, door de heerser(es) van die sfeer.
Mogelijk speelt dit idee ook mee bij het ‘mannetje in de maan’. Volgens vele Europese sagen kan je in de donkere vlekken van de maan een mannetje zien. Deze man had brandhout verzameld op een zondag en omdat deze dag een rustdag is, werd hij voor straf naar de maan gestuurd. In ander verhalen werd de man gestraft omdat hij kolen of doorntakken had gestolen. Je kan hem met volle maan zien zitten met zijn takkenbos op zijn rug. De maan is zo te zien als een vagevuur waar de zondige ziel zijn straf uitzit tot hij weer verder mag op zijn zielenreis.

Maanziek en lunatic

Verder werd in Wales verteld dat de maan gezien werd als de godin van de hemel en moeder van alle mensen. Ze heette Brenhines-y-nef. Zielen die willen incarneren komen van de maan. Elke nieuwe maan worden er zielen van de maan naar de aarde gebracht om daar te incarneren. Soms zijn er te weinig nieuw geborenen en is er een flinke strijd wie van de zielen in een pasgeboren lichaam mag. Soms probeert een ziel zelfs een lichaam binnen te dringen dat al bezet is en probeert dan de andere ziel te verdrijven. Als dat gebeurt wordt deze persoon ‘Lloerig’. Dit betekent verscheurd door de maan, oftewel gek. (9)

Dit laatste kan een verklaring vormen voor de Engelse termen ‘moonstruck’ (letterlijk geslagen door de maan) en ‘lunatic’, en de Nederlandse termen maanziek (en wellicht – maar minder bewijsbaar – manisch en maniak). Dit zijn allemaal woorden die gekte en de maan met elkaar verbinden. Deze associatie vinden we al bij de Grieken en Romeinen. Zij gebruikten ‘lunaticus’ en ‘seleniakos’ – woorden met een verwijzing naar Luna en Selene – om waanzin (en soms ook epilepsie) aan te duiden. Het idee is hierbij dat iemand onder invloed van de maan – onvrijwillig en meestal tijdens volle maan – uitzinnig wordt. Het oude woord luimig komt ook van ‘luna’ en betekent stemming, vanuit het idee dat je stemming onderhevig is aan de stand van de maan. Maanzieke mensen werden gezien als dusdanig onderhevig aan de invloed van de maan dat hun humeur er ernstig onder leidde, tot zij zelfs razend werden. (10)

Achter deze connectie tussen maan en gekte zat de theorie van de vier humeuren en de grote invloed die de maan hierop zou hebben. De maan oefent een grote aantrekkingskracht uit op al het water op aarde. Dit veroorzaakt de getijden, maar volgens het toenmalige geloof ook op o.a. de ochtenddauw en de menstruatiecyclus. Ook de samenstelling van de lichaamssappen oftewel humeuren werd door de maan beïnvloed. Afhankelijk van de maanstand kon men melancholisch, sanguinisch, cholerisch of flegmatisch worden. Bij sommige mensen was dit systeem uit balans, zij werden ziek.
Hiernaast beweerden Aristoteles en Plinius dat de maan waanzin kon veroorzaken omdat zij het hardst trok aan het hoofd, omdat dit lichaamsdeel het meeste water zou bevatten. Hoe dat ook zij, de aantrekkingskracht van de maan bracht mensen uit balans, uit hun humeur en daarmee gek! Het verhaal uit Wales laat zien dat die gekte ook veroorzaakt kon worden door een strijd van de zielen wie het lichaam mocht gaan bewonen. (11)

Heks en weerwolf

Als laatste worden zowel heksen als weerwolven sterk met de maan geassocieerd. Het idee dat bepaalde mannen als zij buiten zijn met volle maan in weerwolven kunnen veranderen is beroemd en past goed bij het beeld van maanziekte. Het veranderen in een weerwolf gebeurde meestal onvrijwillig, en is te zien als razernij en een terugkeer naar beestachtige kenmerken onder invloed van de maan.
Dat de heksensabbat met volle maan werd gevierd, heeft naast het nut van goed licht, ook het voordeel dat het uit het lichaam treden gemakkelijker zal gaan. Zowel de heksenvlucht als de transformatie in een weerwolf werden wel gezien als uitingen van extreme melancholie. Wanneer deze fenomenen vrijwillig werden opgeroepen is het mogelijk te stellen dat de verschillende uitingsvormen van maanziekte begonnen als vormen van rituele extase onder invloed van de maan. Vanuit de patriarchale afkeuring van extatische praktijken werd dit steeds meer gezien als pure waanzin. (12)

Conclusie

Opstijging der zielen van Jeroen Bosch

Door het vergelijken van al deze gegevens over de maan kom ik tot het volgende: In de Egyptische mythe springt de haas over de maan en neemt hij het maanlicht mee om vijf goden geboren te laten worden. Hij strijdt ook met de maan-slang. Hierin is te zien dat hij de trouwe metgezel van de Godin is. Ook Maria bedwingt de maan en de slang-draak. De haas als vruchtbaar dier brengt eieren met zich mee tijdens Pasen. Deze staan voor vruchtbaarheid, geboorte en scheppingskracht. Zo brengt de haas levenselixer (soma) en daarmee nieuwe zielen met zich mee uit de maan. (Heksen konden zich – al dan niet toevallig – ook goed veranderen in hazen.)
Natuurlijk trokken de heksen niet de maan zelf naar de aarde, maar wel haar kracht. Mogelijk riepen ze de geest op van de maan, zoals de middeleeuwse tovenaars dat deden met hun maanaanroepingen. Met die kracht maakten ze zichzelf of hun cliënten helemaal aantrekkelijk, vol van mana, vol van zielenkracht. Ook konden ze door middel van de aantrekkingskracht van de maan uit hun lichaam treden en astraal reizen. Hun zielen stegen op naar de maanwereld en daalden ook weer af. Mogelijk lieten ze ook de godin – of een andere geest – bezit nemen van hun lichaam om zo in volledige extase te komen. Dit was het moment waarop de heks een kat of haas werd en de tovenaar een wolf.
Dit was zeker voor oningewijden een gevaarlijke bezigheid. Een andere ziel kon zomaar intrek nemen in jouw lijf. Als de ziel niet goed terug kwam in het lichaam of moest strijden met een andere ziel dan werd dit ‘lunacy’ of maanziekte genoemd. De kracht van de maan trok zo sterk aan de lijder van deze ziekte dat de ziel niet goed in het lichaam kon blijven en een andere ziel zijn kans schoon zag.

Het geloof in de invloed van de maan en ook het geloof in de maan als een bezield wezen is, ondanks eeuwenlange onderdrukking, nooit compleet verdwenen. Ook nu kan je de invloed van de maan voelen als je met volle maan naar buiten gaat en dan staart in het licht van de maan, gaat maanbaden, tot je de stralen ziet en voelt die tot aan jou toe reiken. Dan kan je via de maanstralen reizen in het gevolg van de maangodin Diana of de maanenergieën oogsten om daarmee jezelf te laten stralen.

Abe van der Veen

Noten:

1) Manes en Mana zijn woorden die door de auteur Walker in verband worden gebracht met de maan. In de wetenschappelijke literatuur wordt echter geen verband geconstateerd. Toch blijft de naamgelijkenis opmerkelijk.

2) http://en.wikipedia.org/wiki/Selene
http://en.wikipedia.org/wiki/Luna_(goddess)

3) Hindu myths p.107
http://www.pantheon.org/articles/s/soma.html
http://en.wikibooks.org/wiki/Chinese_Stories/Jade_Rabbit
Ook in India wordt er een haas in de maan gezien. De Sanskriet naam voor de maan çaçin betekent ‘gemarkeerd met de haas’. In een Boeddhistische legende wordt verteld dat de haas zichzelf zou hebben geofferd om als voedsel te dienen voor de god Indra. Als dank plaatste Indra hem in de maan. Ook in de Pantschatantra wordt verteld van een haas die in de maan woont en de ambassadeur is van de maangod.
In een verhaal uit de Puranas vinden we het verhaal van de demon Rahu. Deze probeerde stiekem de Soma te stelen, maar de maan waarschuwde net op tijd Visjnoe en gooide zijn magische discus. Rahu werd onthoofd. Helaas had de Soma zijn keel al bereikt, zodat zijn hoofd onsterfelijk was geworden. Sinsdien wil hij wraak nemen op de maan en achtervolgt hem door de hemel. Tijdens een maansverduistering heeft hij hem even gevangen.
Baring- Gould – Curious myths 114-115

4) Magic, witchcraft and Ghosts in the Greek and Roman worlds – Daniel Ogden p. 122, 236-240, 254 Dit bronnenboek geeft een transcriptie van alle klassieke teksten over het fenomeen van ‘drawing down the moon’.
R. Graves – The white goddess p. 166
Het gezegde ‘drawing down the moon’ kreeg een nieuwe bekendheid door het neo-wicca boek met dezelfde titel van Margot Adler.

5) J. Russell – Witchcraft in the middle ages p. 77 e.v. met name in de Canon Episcopi en zijn vele navolgers.
Carlo Ginzburg – De benandanti p. 56
C. Leland – The gospel of the witches http://www.sacred-texts.com/pag/aradia/ara03.htm

6) Walker – Encyclopedia of myths and secrets p. 672
K. Thomas – Religion and the decline of magic p. 456
http://www.sacred-texts.com/neu/eng/meft/meft24.htm ‘The buried moon’

7) Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied – Willy L. Braekman p. 488 e.v. http://www.dbnl.org/tekst/brae003midd01_01/brae003midd01_01_0011.php

8) http://answers.google.com/answers/threadview/id/405026.html Helaas ken ik dit gegeven alleen uit internetbronnen..
http://www.folklore.ee/rl/fo/tegevus/6824/chnkuu_09.pdf Voor folklore over de maan uit Estland e.o.

9) The fairy-faith in Celtic countries – Evan Wentz p. 381-382
Curious myths of the Middle ages – Sabine Baring-Gould 106-114

10) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/maanziek
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/luim

11) Queen of the night – Sharynne MacLeod NicMhacha p.210
http://medischcontact.artsennet.nl/archief-6/tijdschriftartikel/14692/maanziek.htm
K. Thomas – Religion and the decline of magic p. 351, 421, 757
http://en.wikipedia.org/wiki/Lunar_effect Voor de wetenschappelijke kijk op dit fenomeen.

12) Woodward, Ian (1979). The Werewolf Delusion
Walker p. 670

The post Onder invloed van de Maan first appeared on Abe de Verteller.

maan - Abe de Verteller

Onder invloed van de Maan