Van zwartepieten, negerzoenen en moorkoppen

Abe de Verteller — Sun, 13 Oct 2013 20:24:47 +0000

In de discussie over het vermeende racisme in onze gebruiken rondom Sinterklaas en Zwarte Piet kan het interessant zijn om te kijken naar de herkomst van zwaar beladen woorden als neger, nikker en moor. Als we deze naast de benaming Zwarte Piet leggen blijken er bijzondere parallellen te bestaan. Ook komen ze terug in onze beeldvorming rond Sinterklaas.

Neger, nikker en moor

Het woord neger, werd vroeger uitgesproken als negro en komt van het Latijn niger wat zwart of donker betekent. Landen als Niger en Nigeria danken er hun naam aan. (1) Mauretanië betekent weer land van de Moren. Ook nikker betekent letterlijk zwarte. In het Middelnederlands werd het woord gebruikt voor een demon of duivel. Meestal ging het dan om een waternikker of nekker, een demon van het water, die probeerde je te verdrinken. Maar het kon ook een woord voor een andere kwade geest zijn. Onder invloed van het Engelse ‘nigger’ werd nikker in de negentiende eeuw een beledigend bedoelde versie van het woord neger. De uitdrukking ‘zo zwart als een nikker’, was echter oorspronkelijk bedoeld als zo zwart als de duivel. (2)

In tegenstelling tot de negerzoen bestaat de moorkop nog steeds en het liedje ‘Moriaantje zo zwart als roet’ wordt ook nog wel gezongen. Moor of Moriaan was de benaming voor het Mauri volk van Marokko en betekent donker, zwart of zwart geschilderd. De reconquista van Spanje werd vooral tegen dit volk van ‘moren’ gevochten. Zo kreeg het de dubbele betekenis van zwart en ketters (want moslim) of zelfs duivels, want wie God niet aanbidt, moet wel de duivel aanbidden.. Die betekenis moet al zeer oud zijn. In de zesde eeuw n.o.j. vertelt de kerkvader Gregorius al over een ziek kind dat schreeuwt: ‘de Moren willen me meenemen!’. Het kind bedoelde hiermee de boze geesten. (3) Verder is ‘mors’ Latijn voor dood. Ook al is dit woord niet etymologisch verwant aan Moor, het legt wel een associatieve connectie hiermee. In de zestiende eeuw zullen we al Moren in Nederland zijn tegengekomen die als bedienden mee waren gekomen met de landvoogden uit het Spaanse hof van koning Filips. Knechten kregen vaak simpele namen als Piet, Jan en Klaas. Dit kan mede het veranderde beeld hebben bepaald van de Zwarte Piet in de negentiende eeuw als donkere knecht van de bisschop uit Spanje. Hij draagt in ieder geval nog steeds kleding die lijkt op die van het zestiende-eeuwse Spanje. Maar dit is geenszins het hele verhaal!

Zwarte Piet

Zwarte Piet was een volkse benaming voor de duivel. Dit zien we bijvoorbeeld terug in het kaartspel ‘zwarte pieten’. Wie met schoppen boer (de zwarte piet) bleef zitten had verloren. In een Nederlandse sage moet de schoppenboer voor een kaartspeler drank halen. Het is hier de naam voor een dienende duivel! (4) Langzaam maar zeker veranderde de betekenis van woorden als nikker, Zwarte Piet en moor van duivel of geest naar een donker getinte persoon. In de koloniale negentiende eeuw ten tijde van de domesticatie van het volk en de volksgebruiken en daarmee ook van de gebruiken rondom Sinterklaas vond de voltooiing plaats van het proces dat van Zwarte Piet in plaats van een duivel of geest een ‘neger’ maakte. Hij verloor zijn vodden en rammelende ketting en kreeg er een pagepakje voor in de plaats. In het boekje Sint Nikolaas en zijn knecht uit 1850 is Sinterklaas voor het eerst afgebeeld met dit ‘knechtje, dat zwart is van kleur’. De naam Piet wordt al rond 1800 gebruikt voor de metgezel van Sinterklaas, maar dat wil niet zeggen dat de Sint voor die tijd geen donkere knechten had. Helaas zijn daar echter geen bronnen van te vinden. (5)

De Sint als nigromanciër

Het woord negro of nigro komt ook voor in de samenstelling nigromantie. Dit Latijnse woord betekent ‘zwarte kunst’. Het is de kunst van het oproepen van de geest van een overledene om zo de toekomst te voorspellen. Dit werd ook necromantie genoemd. Necros betekent dode of lijk, dus opnieuw de kunst om een dode op te roepen. Al in de Middeleeuwen werden de twee termen door elkaar gebruikt. De dode en de zwarte werden sterk met elkaar geassocieerd. In die tijd werd deze zwarte kunst niet meer als het oproepen van een dode gezien, maar als het oproepen van een duivel of demon. Veelal werden duivels als zwart omschreven.

Krampus, de zwarte duivel

Toevallig of niet is de Sint ook te beschouwen als zo’n necromanciër. Hij beheerst de kunst om over de doden te gebieden. Zijn naam wordt wel uit het Latijn vertaald als ‘Nico Laes’, overwinnaar van het volk. Mogelijk werd daarmee het volk der geesten bedoeld. Sint Nicolaas was de bisschop van Myra en als zodanig degene die de zetel of ‘cathedra’ van het bisdom bezette. Deze cathedra was naast de bisschopszetel ook symbolisch de stoel van de overledene! Wie daar op kon zitten, wist het geestenvolk te beheersen. Ze waren geknecht en onderdanig aan de heilige. Gewoonlijk werden kwade geesten afgebeeld als relatief klein en zwart. Geesten werden in de middeleeuwen getransformeerd tot demonen of duivels. Luther noemt in de zestiende eeuw Nicolaas en het larvenvolk (geesten) in één zin. Klaarblijkelijk associeert hij ze met elkaar. (6) Sint Nicolaas wist de duivelse geest te gebieden, hij was een nigromanciër! Het is duidelijk dat Zwarte Piet die geknechte duivel is.

De Sint als duivel

Hans Trapp, knecht van de Sint in de Elzas

Het had weinig gescheeld of Sinterklaas was zelf een duivel geweest! In zoverre sint Nicolaas afstamt van een heidense god (vooral Odin/ Wodan en Neptunus worden vaak genoemd) kon het in de periode van de kerstening twee kanten opgaan. Hij kon worden opgenomen in het pantheon der heiligen (zoals sint Brigid, sint Aphrodisia, sint Cornelius etc.) of hij kon worden gedemoniseerd. Hij werd dan een duivel, hij werd zwart gemaakt. Sint Nicolaas heeft lange tijd op het randje gebalanceerd van dit spanningsveld. Dit zien we bijvoorbeeld terug bij de Zwarte Klazen die vroeger met rammelende kettingen trokken o.a. door de straten van Amsterdam en in enkele Friese dorpen. (7) Dit vinden we ook terug in zijn naam, waarin de Nic verwant is aan de duivelsnaam ‘old Nick’ en de Duitse duivel Nickel en ten derde in zijn naamsverwantschap met de watergeesten, de nekkers of nikkers. (8)

De macht van woorden

Bij het zien van de eerste donkergekleurde mensen in ons land kan het prima zijn dat – vanwege de associatie van donker of zwart met geest of duivel – ze als angstaanjagend werden gezien. (9) In onze cultuur wordt wit als positief ervaren. Een bleke huid was een teken van rijkdom en wit staat voor rein en hemels. De engelen en heiligen werden als wit of blank voorgesteld. Zwart was juist de kleur van de nacht en van alles wat slecht is.

De negatieve associaties die voor velen rondom het woord neger en zwart hangen, zijn te vergelijken met de woorden gemeen en slecht. Tot ver in de twintigste eeuw werden deze woorden gebruikt als aanduiding voor de ongeletterde arbeiders. Het gemene volk of de slechte luiden waren benamingen voor de eenvoudige mensen. Tegelijk geeft dit het ‘werkvolk’ (in tegenstelling tot de adel en geestelijkheid) een negatieve naam! Hiertegenover staan de positieve associaties met de rijke, geletterde mensen met een titel. Die zijn nobel en edel! Door de emancipatie van de arbeider verdween zijn associatie met de woorden gemeen en slecht weer.
Zo kan een betiteling een sterke invloed hebben op de manier hoe wij naar een bevolkingsgroep kijken. Om deze reden is het goed dat we tegenwoordig in een beschaafd gesprek het niet meer over negers of nikkers hebben. De associatie van donkergekleurde mensen met woorden als neger en nikker kan heel snel afnemen. Zij zullen dan waarschijnlijk net als de moor uit het dagelijks taalgebruik verdwijnen of anders gebruikt worden als algemeen staand voor iets naars.

Conclusie

Moet die duivelse Zwarte Piet dan ook maar verdwijnen? Ondanks een oude link met de duivel voelt de naam Zwarte Piet voor mij niet als naar of slecht. Verder is het nooit de betiteling van een bevolkingsgroep geweest. De Zwarte Pieten passen – naar mijn mening – meer in de categorie natuurgeesten zoals elfen en kabouters. De associatie met donkere mensen die zij nu vaak heeft kan net zo goed in een generatie weer verdwenen zijn. Zo is de vorm die de eeuwenoude wintermaskerade aanneemt al menigmaal veranderd. Zij verschilt hoe dan ook per regio in Europa. In Oostenrijk, Zwitserland en Duitsland wordt de Sint niet beticht van racisme en de helpers van de Sint worden – voor zover ik weet – niet aangezien voor negerslaven of iets dergelijks. (10)

Er zijn bij Zwarte Piet minstens drie lagen te ontdekken, de heidense natuurgeest die sterke connotaties met de dodencultus heeft, vervolgens de christelijke duivel die ‘geknecht’ is door de bisschop en zo voor het ‘goede’ gebruikt kan worden. Ten derde toch ook een associatie met de donker getinte mens uit de koloniale negentiende eeuw. Die laatste laag is een erfenis waar we maar mee te dealen hebben, maar niet weg te poetsen valt door de Piet om zeep te helpen. Racisme zit niet in de zwarte piet, maar in de mentale plaatjes die we maken in ons hoofd als we hem zien. Sommige woorden en beelden kunnen negatieve associaties oproepen. Maar daar zijn we altijd zelf nog bij en kunnen we ook overlaten aan onze eigen verantwoordelijkheid om die bij ons zelf waar te nemen en aan te pakken. Zwarte Piet is een amalgaam van invloeden, maar hij is vooral zichzelf, een eigen unieke persoonlijkheid die ik niet graag zou willen missen. Er is teveel folklore teloor gegaan door negatieve etikettering. Laten we hopen dat dit erfgoed nog een heel lang leven beschoren zal zijn. Dit betekent natuurlijk niet dat dit uiterlijk voor altijd vast staat. Wie weet dient zich een meer bevredigend uiterlijk aan, waar de meerderheid zich wel in kan vinden. (11)

Abe van der Veen 2013

1) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/neger

2) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/nikker2 Natuurlijk is niet iedereen het eens met de associatie tussen de nekker en de nikker: ‘De Engelse populaire vorm nigger voor neger en de omstandigheid dat de duivel gewoonlijk als zwart wordt beschreven, zouden ons bijna verleiden enig verband te zoeken tussen de Neger en de zwarte Nikker. Doch de Germaanse oorsprong van Nikker (bij Vondel Peter en Pauwels, II, 135, ook Ikker⁴⁷ geschreven), verwant met het Zweedse nĕk, nek, het Engelse nick (old nick), het Hoogduitse Neck, Necker, Nicker, Nixe enz., alles benamingen voor boze geesten, staat te vast om enige twijfel toe te laten.’

3) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/moor1
Janssen – Nicolaas, de duivel en de doden p. 161
Cohn – The pursuit of the millenium
De Mauri waren feitelijk meer bruin dan zwart. Zij werden ook wel Berbers genoemd. Berber betekend barbaar of vreemde die brabbelt, een onverstaanbare taal spreekt.
Waarschijnlijk door de relatieve onbekendheid met de Moor leeft de moorkop als zoetige lekkernij nog wel waar de negerzoen al het loodje heeft gelegd.
4) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/nikker2 Ook nog wel ‘duivel’ in volksbenamingen (voor den duivel) zijn … droes, drommel … heintje … nikker … zwarte piet [1915; WNT zwart I].
http://www.isgeschiedenis.nl/historische-uitdrukkingen/oosprong-van-iemand-de-zwartepiet-toespelen/
http://www.verhalenbank.nl/search?query=schoppenboer&query_type=keyword&record_types%5B%5D=Item&record_types%5B%5D=File&record_types%5B%5D=Location

5) Sint Nicolaas was als heilige en bisschop de duivel prima de baas.

Piet als bullebak en sint als Zwarte Klaas: De vroegste bronnen van Zwarte Piet en Sinterklaas

http://www.meertens.knaw.nl/cms/en/nieuwsbriefteksten/nieuwsbriefuitgelicht/143677-de-oudst-bekende-naam-van-zwarte-piet-pieter-me-knecht-1850

6) Voor cathedra zie Lankester, K. – De acht jaarfeesten 47
Larvae is het Latijnse woord voor ronddolende kwade geesten.
‘So sollen wir nu die Bischoffe und geistliche Höhe härter und mehr strafen, denn die weltliche Höhe, aus zwo Ursachen. Die erst, dass die geistliche Höhe nicht von Gott kompt: denn Gott kennet das Larvenvolk und Niclas Bischoffe nicht; sintemal sie nicht lehren, noch einigs bischofflichs Ampt pflegen.’
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/necromantie
http://nl.wikipedia.org/wiki/Nicolaas
http://books.google.nl/books?id=838KAQAAIAAJ&pg=RA1-PA148&lpg=RA1-PA148&dq=Larvenvolk+und+Niclas+Bischoffe&source=bl&ots=g8UynfdDpE&sig=ImIQk7xJw2EKunIwPOjUr-mVawU&hl=nl&sa=X&ei=bXOyUOqqLaeH0AWE9IGQAQ&ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&q=Larvenvolk%20und%20Niclas%20Bischoffe&f=false

7) Janssen p. 32 en 39
Dijkstra – Uit Frieslands volksleven p. 333 http://images.tresoar.nl/wumkes/pdf/DykstraW_UitFrieslandsVolksleven_1.pdf

8) Het verwante woord Hnikar (Stoker) was ook een bijnaam van Odin en deze god werd zeker verduiveld!
Walker – Encyclopedia of myths and secrets p. 726

9) Ik kan me herinneren dat er iets vergelijkbaars gebeurde met de komst van de eerste blanken in Amerika/Afrika. Ze werden aangezien voor teruggekeerde doden, ook dat bracht grote angst teweeg. Bij de Indianen werden ze ook gezien als voorouders of goden. Ik kan hier echter geen bron van vinden..

10) http://en.wikipedia.org/wiki/Companions_of_Saint_Nicholas of http://www.abedeverteller.nl/van-duivelse-pieten-en-zwarte-klazen-de-monsterlijke-helpers-van-sint-nicolaas-3/

Ook interessant : http://www.isgeschiedenis.nl/sinterklaas-en-zijn-geschiedenis/zwarte-piet-geen-afrikaanse-slaaf-maar-een-saraceen/

Ook interessant zijn de pygmeeën. tegenwoordig denken we bij dit woord aan een volk van relatief kleine mensen uit de oerwouden van Afrika. Pygmaios is echter al een woord uit het Klassieke Griekenland en was afgeleid van Pugmaios wat zo groot als een vuist betekend. Hier werd een mythisch volk met een zwarte huidskleur uit ‘Ethiopië’ mee aangeduid die zo klein zouden zijn als een vuist of van de elleboog tot de hand. Dit Ethiopië was een globale aanduiding van de landen onder de Sahara. Men dacht dat dit gebied bij de bronnen van de Nijl aan de zuidelijke kusten van de wereldrivier Oceanos lag. Er zou ook een noordelijk pygmeënras wonen bij Thule en een oostelijk dat voorbij de Ganges ergens onder de grond zijn rijk had. Dit ras was uit Gaia, moeder aarde geboren. Hun koningin Gerana vond zichzelf zo mooi, dat ze de godinnen Hera en Athena verafschuwde. Dezen namen wraak door haar in een kraanvogel te veranderen. In die vorm probeerde ze haar kind Mopsus bij de pygmeeën vandaan te stelen. Uiteindelijk doodden ze haar. Dit veroorzaakte de oorlog tussen de pygmeeën en de kraanvogels. Elke lente brak deze eeuwig durende strijd los. Net als de ooievaar is de kraanvogel een zielengeleider en tegelijkertijd een aankondiger van de lente en het licht. Enkele moderne schrijvers menen dat de strijd tegen ooievaars werd gevoerd. Dezen zouden bij hun migratie naar het zuiden zich – aan de kusten van Oceanos – in mensen veranderen. Hoe dat ook zij, hiermee vinden we wel een merkwaardige parallel met het Nederlandse volksgeloof dat ooievaars de kinderen uit de put – dus de onderwereld – brengen en dat de zwarte Pieten de kinderen – die stout zijn geweest – juist in de zak naar Spanje – en daarmee ws. naar de onderwereld – brengen. Niet vreemd dat deze wezens met elkaar in een voortdurend conflict zijn verwikkeld.

http://www.theoi.com/Phylos/Pygmaioi.html
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/pygmee

11) Ik moet helaas erkennen dat het diepere aspect in de betekenis van Zwarte Piet allang niet meer wordt herkend en dat dit ook niet snel terug zal komen. Het feest in zijn huidige vorm is dusdanig geseculariseerd en geciviliseerd dat het niet meer uitmaakt of Piet zwart is of roetvegen heeft of anderszins. De kinderen zullen er niet minder van genieten en alle mensen met een Afrikaanse oorsprong of met een donkere huidtint zullen er dan naar alle waarschijnlijkheid meer van kunnen genieten. De volwassene met een bleke teint had al bijna de sint in de uitverkoop gezet en was dan overgelopen naar de kerstman, ware het niet dat met het Sinterklaasjournaal en de vele bioscoopfilms de Sint weer ‘hip’ was gemaakt. Die ‘normale’ volwassen Nederlander keek ook al niet om naar meifeesten, oogstfeesten en andere allang verdwenen gebruiken en die maalt zeker niet om de diepere, esoterische betekenis van het feest. Dus waarom die hakken in het zand? Het sinterklaasfeest blijft een prachtig feest wat velen dierbaar is, maar het zal niet verdwijnen. Sint verdwijnt niet als Piet roetvegen krijgt, het kinderfeest blijft bestaan, maar verandert weer een stukje en zo is dat alle vele malen eerder zo gegaan. Dit doen is niet impliciet toegeven dat je fout zat en al die tijd racist was, maar dat je erkent dat er elementen van racisme in het uiterlijk van Zwarte Piet zitten en dat je dus over je eigen schaduw heen kan stappen. Ik zou persoonlijk kunnen leven met een roetpiet. Dit zou een mooie handreiking zijn naar degenen die moeite hebben met het racistische element dat gaandeweg toch ook in Piet is geslopen. En toch snap ik dat dit verrekte moeilijk is voor velen. Dit komt omdat de Piet-discussie onlosmakelijk verbonden is geraakt aan een breder racismedebat.
Het toegeven aan verandering wordt namelijk lastiger gemaakt doordat het lijkt dat je toe moet geven aan een leugen. De oorsprong van Piet ligt een stuk complexer dan het negerslaaf verhaal en de liefhebber van Piet doet dit geenszins vanuit racistische motieven (al zitten er zeker racisten tussen). Door zwart op te geven lijkt het dat je leugens moet accepteren als alternatieve waarheden omdat de ‘tegenpartij’ heeft gewonnen en de winnaar heeft altijd gelijk! De blanke/witte is schuldig ad infinitum, want de erfzonde van slavernij en kolonisatie blijft eeuwig aan hem plakken. Toegeven zou betekenen dat je deze erfzonde accepteert en zo maak je je eeuwig schuldig! Deze polarisering is om triest en soms ook om woedend van te worden. Pas als je je aan laat spreken door al deze beschuldigingen wordt het doen van een kleine geste – roetveeg bv. – een enorm moeilijke stap. Juist als je dit koud van je af laat glijden, omdat het werkelijk niets met jou als persoon te maken heeft, kan je grootmoedig zijn. Dan wordt het aanpassen van het uiterlijk van Piet weer een bagatelle, een kleinigheid. Je kunt een voorkeur uitspreken, maar hé waar doen we eigenlijk moeilijk over?
Maar mag dit toegeven dan ook van twee kanten komen? Wie donker van tint is kan er ook voor kiezen om zich niet te laten beledigen of te laten kwetsen. Als er duidelijk geen intentie daartoe is, is dat vrij makkelijk. Als het gaat om een licht pesterijtje – hé daar loopt zwarte Piet! – dan is dat ook prima van je af te schudden. [ik doe hetzelfde als ik weer eens nageroepen wordt met ‘hé daar loopt Jezus’ vanwege mijn lange haar en baard] Er zijn meer en belangrijkere redenen om je zwart te schminken dan ‘blackface’ en daarom mag je moeite doen om die associatie van, zwart gezicht is denigrerend naar gekleurde mensen toe, kwijt te raken. Dat betekent dat negatieve gevoelens je niet meer aangedaan worden, je hebt het zelf in de hand. De ander eeuwig schuldig maken, betekent jezelf eeuwig slachtoffer maken en wie doe je daar in godesnaam een plezier mee? Hiermee ophouden is waarschijnlijk de belangrijkste handreiking naar het ‘andere kamp’. De veel gehoorde zinsnede ‘zwarte Piet is racisme’ is veel te kort door de bocht. Racisme zit niet in het wezen van de zwarte piet maar in de hoofden van mensen die bij dit symbool een negatief geladen mentaal plaatje maken.
Het lijkt mij dat iedere organisatie zelf mag bepalen welke vorm en kleur van Piet hij zal kiezen. Er is in deze tijd geen voor iedereen goede keuze te maken. Er is wel de mogelijkheid om persoonlijk ervoor te kiezen om je niet gek te laten maken, je niet op de kast te laten jagen, je niet te laten kwetsen of beledigen om elkaar als medemensen te zien in plaats van ‘hullie van het pro- dan wel contra- zwartepieten-kamp’. Dat betekent naar argumenten luisteren ook al zinnen ze je niet, daar inzichten over opdoen en je oude mening soms bijschaven, ook al doet dat even pijn, zodat je nader tot elkaar komt en dit kan en moet zelfs van twee kanten komen.

The post Van zwartepieten, negerzoenen en moorkoppen first appeared on Abe de Verteller.

negerzoenen - Abe de Verteller

Van zwartepieten, negerzoenen en moorkoppen