Witte zwanen, zwarte zwanen: De verborgen betekenis van een kinderliedje

Abe de Verteller — Tue, 17 Feb 2015 13:45:42 +0000

Witte zwanen, zwarte zwanen
Wie gaat er mee naar Engelland varen?
Engelland is gesloten
De sleutel is gebroken
Is er dan geen smid in het land
Die de sleutel maken kan?
Laat doorgaan, laat doorgaan,
Wie achter is mag voorgaan.

Wie kent dit oude kinderliedje niet? Het werd gezongen op het schoolplein tijdens een spelletje, waarbij twee kinderen een poortje vormden en de andere kinderen een rij vormden en er één voor één onderdoor gingen. Als het liedje uit was, werd er een kind gevangen. Die ging voor zover ik mij herinner, achter de vangers staan. (1) Het liedje heeft mij zeer geïntrigeerd, en ik vermoedde een diepere boodschap. Na het lezen van de sage rondom de smid Wieland, ben ik beter in staat om dit liedje te duiden. Het heeft te maken met de poort tussen deze en de Andere wereld. Ik zal het lied regel voor regel becommentariëren.

Zwanen als zielenbegeleiders

Zwanen zijn in de symboliek zielenbegeleiders. In het sprookje van de 12 wilde zwanen brengen de zwanen het meisje over de grote zee naar het land van Fata Morgana. De Walkuren uit de Noordse mythologie brengen de helden naar het Walhalla. Zij worden voorgesteld als raven of als zwanen. Wit en zwart zijn kleuren van de dood of beter gezegd van de geestenwereld. De witte zwanen brengen de zielen uit de Andere wereld naar onze wereld, oftewel bij de geboorte. De zwarte zwanen brengen de zielen uit onze wereld terug naar de andere wereld, bij ons sterven. Zwanenvleugels zijn later overgebracht op de engelen die ons nu nog in de christelijke symboliek begeleiden in onze tocht naar de hemel. Meestal zijn ze wit, maar er is ook de Engel des Doods met zwarte vleugels en veren. In sommige versies van het liedje zijn het geen witte zwanen, maar koene kranen oftewel kraanvogels. Maar ook kraanvogels zijn te zien als zielenbegeleiders. Door middel van de ‘kraanvogeldans’ kon Theseus uit het onderwereldse labyrint komen..

Engeland als het land der Engelen

De tweede regel is een uitnodiging om mee te reizen naar de Andere wereld. Bij Engeland gaat het slechts op een dubbelzinnige wijze om het eiland Engeland aan de andere kant van de Noordzee. Het gaat toch voornamelijk om het Engel-land, het land der engelen. Engeland was het witte eiland, Albion, dat met zijn witte krijtrotsen van Dover een prachtige associatie vormde met het land van de elfen en engelen. In de symboliek moet er als je de Andere wereld wilt bereiken, onvermijdelijk een water doorkruist worden. Dit is een barrière die voor normale stervelingen niet te nemen valt en daarom worden deze bij hun sterven overgevaren door een veerman. Bij dit beeld denken we direct aan de Griekse veerman Charon die de zielen over de onderwereldrivier, de Styx vaart. Maar ook in Nederland wordt een dergelijk verhaal verteld!

In een verslag over onze streken uit de zesde eeuw van de Oost-Romeinse schrijver Procopius wordt verteld dat hier enkele kustdorpen geen belasting hoefden te betalen omdat zij een speciale taak hadden: zij moesten de gestorven zielen overzetten naar ‘Brittia’. Enkele vissers werden ´s-nachts geroepen om deze zielen over te varen naar de andere kant. Deze zielen konden de andere kant dus op eigen kracht niet bereiken. (2) In latere Nederlandse sagen wordt ongeveer hetzelfde verhaal verteld, maar dan heet het eiland Engeland.
Wie blijkbaar wel op eigen kracht Engelland konden bereiken waren de heksen! In enkele oude sagen wordt verteld dat heksen op bepaalde nachten naar het Engel-land varen, gezeten in eierschalen. Wie gaat er dus mee naar Engelland varen? Dat zijn zielengeleiders en heksen, want die weten hoe je dat moet doen. (3)

De gebroken sleutel

Vervolgens ontstaat er een probleem. Engelland is gesloten en de sleutel is gebroken. Ik interpreteer dit als volgt: de geestenwereld is voor de nog levende mens gesloten verklaard! De methoden om in trance uit het lichaam te treden en te reizen in de geest zijn verboden gemaakt of lijken niet meer te werken!
Vanaf de middeleeuwen zijn er twee belangrijke machten die de tocht naar het Engelland – in levenden lijve wel te verstaan – tegen houden. De christelijke kerk veroordeelde alle contact met de andere wereld – voor zover niet bemiddelt door de kerk en zijn geestelijken – als des duivels. Trance-technieken om uit het fysieke lichaam te kunnen treden – zeker als zij in combinatie waren met verdovende middelen en de aanroeping van heidense goden – werden gezien als tovenarij en dat werd gelijk gesteld met maken van een verbond met de duivel.
Hiernaast was er al vanaf de Grieks-Romeinse tijd een rationeel-sceptische stroming die ervaringen met de geestenwereld als bedrog en hallucinatie zag. Deze stroming maakte – met een tussenpoos van enkele eeuwen (ca. 1400-1700) tijdens de periode van de grote heksenvervolgingen – een langzame maar zekere groei door. Angst voor de duivel èn ongeloof in al het bovennatuurlijke maakten de andere wereld stukje bij beetje tot een ontoegankelijk terrein. Engelland is gesloten en de sleutel is gebroken, want de tocht naar het Engelland werd gezien als des duivels of als onzin. Het is niet duidelijk of de gebroken sleutel betekent dat de methode om naar het Engelland te gaan verdwenen of vergeten is of dat deze alleen verboden is gemaakt.

Magische smeden en sleutels

Dan is er in het kinderrijmpje de vraag naar iemand die nog wel weet hoe je naar dit elfen- of engelenland kan komen. Is er een smid om de sleutel te repareren? De smid werd in oude samenlevingen zeer in ere gehouden. Er waren speciale smidsgoden zoals Gobniu bij de Kelten, Hephaestus bij de Grieken en Vulcanus bij de Romeinen. Hij had toegang tot bijzondere krachten, hij werkte met vuur en metalen, hij smeedde iets tezamen en vormde zo iets om tot iets nieuws. Zo werd hij schepper van wonderbaarlijke, welhaast magische dingen. (4) De sleutel is al van oudsher een symbool voor datgene wat toegang geeft tot een ander/hoger bewustzijn. Denk maar aan grimoires als ‘de sleutel van Salomo’ waarbij de tovenaar met behulp van de sleutel – in de vorm van aanroepingen en magische cirkels – geesten kon oproepen, oftewel toegang kon krijgen tot de geestenwereld. Een meer orthodox beeld is de sleutel tot de hemelpoort van Petrus. Met een goede sleutel is de poort naar de Andere wereld te openen. Maar daarvoor is dus een smid nodig..

De smid Wieland

De beroemdste smid uit het Noorden was Wieland, bij de IJslanders beter bekend als Völund. Zijn verhaal staat in de Edda in het gedicht genaamd ‘Völundarkvida. Hij trouwde een Walkure, nadat hij haar van haar zwanenkleed had beroofd. Deze Walkuren of Valkyren waren zielengeleiders. Zij zweefden boven het slagveld en namen de zielen van de gevallenen in de strijd mee naar het Walhalla. Zij waren geestwezens in de vorm van zwanen (of raven) en ze waren de dienstmaagden van Odin. Deze Walkuren konden ook – bovennatuurlijk begaafde – sterfelijke vrouwen zijn.

De Walkure waar Wieland mee trouwde, liet hem na zeven jaren in de steek en de smid kwijnde weg. Een tirannieke koning maakte daar misbruik van door hem te overvallen en te ontvoeren. Hij sneed de pezen bij zijn enkels door en maakte Wieland zo kreupel. Vervolgens werd hij gevangen gehouden op een verlaten eiland en moest de mooiste sieraden en wapens maken voor de koning. Uiteindelijk weet Wieland te ontsnappen door vleugels te maken van zwanenveren. (5) Hij wordt in het gedicht heer van de alfen genoemd en mogelijk reist hij hierna naar het elfenland.

Deze heilige smid weet dus te worden als een Walkure, hij krijgt zwanenvleugels net als zijn vrouw en kan – net als haar – vliegen of reizen. Hij weet hoe hij zijn lic-haam, oftewel zijn lijkenhemd, oftewel zijn materiële verschijning af kan leggen als een hemd en hoe hij vervolgens een zwanenhemd aan kan trekken. Dit zwanenhemd is te zien als zijn astrale lichaam, het lichaam waarmee hij in de geest kan reizen. De smid Wieland kan dus net als de zwanen van het kinderliedje naar het engel- of elfenland reizen. Mogelijk is dit zijn manier om de – symbolische – sleutel te repareren van de poort naar Engelland.

De betekenis van het kinderspel

In het kinderspel van ‘witte zwanen, zwarte zwanen’ maken twee kinderen een poort naar de andere wereld. Deze twee kinderen zijn de zwanen. Terwijl het liedje gaat kunnen de kinderen nog vrijelijk naar het Engelland gaan. Op het moment dat het liedje eindigt vangen zij één van de kinderen. Die kan dan niet meer onder de poort door naar die andere wereld. Zo worden één voor één alle kinderen gevangen en achter de zwanen neergezet. Uiteindelijk kan alles opnieuw beginnen, waarbij de laatst gevangen kinderen voorop mogen lopen, want ‘wie achter is, mag voorgaan’! De laatst gevangene kinderen hebben nog de sterkste connectie met de droom- of anderwereld. Zij kunnen de weg tonen aan de eersten. De eerst gevangene kinderen zijn ‘haantje de voorste’, zij hebben een sterk ontwikkeld dagbewustzijn en hebben daarom de meeste moeite om de weg terug naar de andere wereld te vinden. (6)

Conclusie

Als kinderen deden we vroeger spelletjes als hinkelen, de zevensprong, witte zwanen, zwarte zwanen en ganzenbord. Deze spelletjes kan je zien als kleine rituelen waarin iets van het verlies van de paradijselijke toestand verwerkt kan worden. Op een gegeven moment ging de betekenis van spelen als ritueel voor ons – als volwassene – verloren. Spelen werd zinloos tijdverdrijf. Toch, probeer je eens te herinneren met hoeveel intensiteit je op het schoolplein die spelletjes deed. Het is een mini-werkelijkheid, een verbeelding van de werking van energie en de omschakeling van het ene naar het andere bewustzijnsniveau. Als kind ga je op in het spel en of het betekenis heeft, wat doet het ertoe? Als het maar leuk is! Als volwassene zie ik betekenis in schijnbaar onbetekenende dingen zoals een kinderspel. Ik kan nu niet meer meedoen zoals een onschuldig kind dat kan, maar ik kan wel via mijn eigen ritueel, lied en visualisatie op een bewuste manier op zoek gaan naar het Engel-land!

Abe de Verteller

1) Zo klinkt het: https://www.youtube.com/watch?v=ID5jknuH-fk (Dit was de minst tenenkrommende versie die ik kon vinden.)
Dit kinderliedje en spel wordt het eerst vermeld vanaf 1853, maar zal al veel langer bestaan hebben. Er zijn wel verschillende versies van in omloop bv.:
‘Kroene kranen (kraanvogels), Witte zwanen. Wie wil meê naar Engeland varen?
Engeland is gesloten, De sleutel is gebroken, In Engeland, daar stuift het zand
Daar gaan de klokjes bingel-de-bang, Bingel-de-bange de boeze. Achter onzen hoese stond een grooten nooteboom.’
http://nl.wikipedia.org/wiki/Witte_zwanen,_zwarte_zwanen_%28kinderlied%29
Een interessante esoterische verklaring van lied en spel wordt geleverd door M. Uyldert in Verborgen wijsheid van oude rijmen p.65

2) Procopius – Over de Gotische oorlogen (De Bellis) 4.20 “They imagine that the souls of the dead are transported to that island. On the coast of the continent there dwell under Frankish sovereignty, but hitherto exempt from all taxation, fishers and farmers, whose duty it is to ferry the souls over. This duty they take in turn. Those to whom it falls on any night, go to bed at dusk; at midnight they hear a knocking at their door, and muffled voices calling. Immediately they rise, go to the shore, and there see empty boats, not their own but strange ones, they go on board and seize the oars. When the boat is under way, they perceive that she is laden choke-full, with her gunwales hardly a finger’s breadth above water. Yet they see no one, and in an hour’s time they touch land, which one of their own craft would take a day and a night to do. Arrived at Brittia, the boat speedily unloads, and becomes so light that she only dips her keel in the wave. Neither on the voyage nor at landing do they see any one, but they hear a voice loudly asking each one his name and country. Women that have crossed give their husbands’ names.”

Bijzonder is dat tot in de negentiende eeuw versies van dit verhaal verteld werden over diverse kuststadjes van Zeeland tot aan Noord-Friesland. In de latere versies gaat het altijd over Engeland als het land waar de zielen of de doden naar toe gevaren moeten worden.
Tjaard de Haan – Nederlandse volksverhalen p. 131
Utrechts sagenboek – Sinninghe p.90
http://en.wikipedia.org/wiki/Brittia

3) K. ter Laan – Nederlandse volksoverleveringen II p. 76:
In een bron uit 1678 wordt verteld over het Nederlandse volksgeloof dat heksen in mosselschelpen en eierschalen over zee naar Engeland varen, terwijl zij met de punten van naalden door de zee heen roeien. In de Ommelanden bestond nog in de negentiende eeuw het geloof dat eierschalen altijd gebroken moesten worden anders konden heksen ze gebruiken om er mee naar Engeland te varen.

4) Walker – encyclopedia of myths and secrets p.944

5) Edda (vert. J. Otten) Völundarkvida p.97-104 vgl. ook de Griekse mythe over Daedalus en Icarus.

6) In een uitgebreide versie van het spel worden de gevangen kinderen gevraagd: zilveren peren of gouden appelen? Dit bepaald achter welk kind van het poortje ze gaan staan. Vervolgens wordt er een streep getrokken en gaan de twee partijen aan elkaar trekken tot er één over de streep is getrokken. Die partij is verlost. Ook hier zie je een opdeling tussen kinderen met een sterk dagbewustzijn (goud = zon) of juist een sterk nachtbewustzijn (zilver = maan). In een andere uitgebreide versie staan de kinderen eerst in een rij tegenover elkaar – het liefst jongens tegenover meisjes – en houden elkaars handen kruislings vast. Zij maken dan een zaagbeweging terwijl zij het liedje zingen. Als het liedje uit is gaan de kinderen een voor een onder het poortje door. Uyldert p. 65-66

The post Witte zwanen, zwarte zwanen: De verborgen betekenis van een kinderliedje first appeared on Abe de Verteller.

Procopius - Abe de Verteller

Witte zwanen, zwarte zwanen: De verborgen betekenis van een kinderliedje