soma - Abe de Verteller

Onder invloed van de Maan

Abe de Verteller — Tue, 17 Dec 2013 19:38:47 +0000

Voordat de maan beschouwd werd als een grote brok steen, was de maan een god of godin. Zij was een kracht die niet theoretisch was, maar letterlijk gevoeld werd. De maan trok aan je. Het veranderde je stemming, je gedrag. De maan trekt met zijn zwaartekracht aan het water van de oceaan en veroorzaakt zo de getijden. De maan zou ook een invloed hebben op de menstruatiecyclus. Zo wordt zij geassocieerd met water en daardoor met gevoel. Ze kan lust bij je opwekken of een gevoel van onrust, intense woede of juist verdriet. Natuurlijk is zij ook zeer belangrijk bij de tijdsrekening. Maanden zijn oorspronkelijk manen, vernoemd naar de maancyclus van ca. 29 dagen. Het symbool voor de maan is geen cirkel ondanks de sterke invloed van de volle maan, maar de sikkel van de nieuwe maan, om zo verwarring met de zonnecirkel te voorkomen.
In het volgende stuk geef ik voorbeelden van het geloof dat de maan een grote invloed op de mens heeft. Zij werd gezien als godin, als plaats van ‘mana’ – oftewel energie – en als plaats van de ‘manes’, de zielen. (1)

Goden en Godinnen

De maangodin Selene

De meeste heidense godsdiensten vereerden de maan. Bij de Egyptenaren was het een god genaamd Khonsu, bij de Indiërs was het Soma, de Sumeriërs noemden hem Nanna en de Akkadiërs Sin. Bij de Grieken werd het een vrouw, de Godin Selene. Haar bijnaam was Phoebe, de heldere. De Romeinen kenden de maan als Luna, de gehoornde koningin der sterren. (2) Ook de godin Artemis, die bij de Romeinen Diana heette was verbonden met de maan. De maan komt maar beperkt voor in de Noordse mythologie, maar zij staat wel in het belangrijke rijtje van Goden en Godinnen waaraan een dag in de week is toegekend.

Soma

Het Chinese maankonijn

De connectie in de Indische mythologie tussen de mythische drank Soma en de maan is zeer opmerkelijk. Soma is de god van de maan, hij rijdt door de lucht in een wagen getrokken door witte paarden. Maar Soma is ook een plant en het is de drank der Goden die uit het sap van deze plant wordt gemaakt en die onsterfelijkheid brengt. Het woord Soma betekent sap. De maan werd gezien als de beker, waaruit de goden de drank Soma dronken. Het afnemen van de maan kwam doordat de goden de maan leegdronken, bij het wassen van de maan herstelde de god van de maan zichzelf weer. Soma was een brug tussen de wereld van de goden en de mensen. De mensen die dronken van de soma kregen moed of inspiratie. Omdat het lijkt alsof er een haas in de maan te zien is, wordt gezegd dat hazen de incarnatie zijn van Soma. Bij de Chinezen komt een gelijksoortig beeld voor. Daar is er een konijn dat in de maan woont en continu bezig is om de planten te stampen voor een elixir van onsterfelijkheid voor de goden. (3)

Khonsu

Ook bij de Egyptenaren komen we een verklaring voor de maanfasen tegen waarin een haas voorkomt: toen de vijf belangrijkste goden van Egypte geboren moesten worden uit de hemelgodin Nut werd dat verhinderd door de oppergod Atoem. Thoth verzon een list om hen toch geboren te laten worden. Hij speelde een soort van schaak met de maangod Khonsu en won van hem 1/72e deel van zijn licht. Mogelijk liet Thoth dit gewonnen licht door zijn boodschapper de haas halen. De vlekken van de maan werden gezien als een haas, die bezig is om over de maan te springen. Dit deed hij dan in opdracht van Thoth om het licht van de maan mee te nemen. (De haas wordt ook wel afgebeeld als slachter van de maan-slang, wat de connectie van de haas met de maan versterkt.) Met het licht van de maan kon Thoth vijf dagen creëren waarin Nut haar kinderen (Isis, Osiris, Nephtys, Set en Horus) kon baren. Sindsdien kon de maan niet meer volop schijnen en ontstond de maancyclus waarin zij afnam van een volle maan tot slechts een sikkel.

Drawing down the moon

Schets van een Griekse vaas 200 v.o.j.

Het meest beroemde gegeven over de maan uit de klassieke oudheid is wel het ‘drawing down the moon’ ritueel. Uit de schaarse gegevens over dit ritueel van het naar beneden trekken van de maan valt het volgende op te maken: de Thessalische heksen uit de Romeinse tijd stonden er bekend om dat ze de maan uit de lucht naar beneden konden trekken. Als zij dat deden werd de maan bleek of bloedrood. (mogelijk is dit een teken van een maansverduistering.) Zij konden dan het schuim van de maan oogsten. Dit schuim werd overgebracht op planten die later geoogst werden en dan ‘maansap’ (virus lunare) bevatten. Dit sap werd gebruikt in een liefdesdrank om de aantrekkingskracht van iemand te versterken zoals de maan zelf ook aantrekkingskracht heeft. Soms doen de heksen dit naar beneden trekken met behulp van een wiel. Dit maansap lijkt wel wat op de Soma van de Indiërs. Zowel over het maansap als over de Soma gaan de wildste theorieën waaruit dit sap zou bestaan. De suggesties reiken van het sap van de vliegenzwam tot het menstruatiebloed van een jonge heks. Moderne heksen kennen ook een ritueel wat zij ‘drawing down the moon’ noemen, dit is echter geen liefdesmagie, maar een aanroeping van de (maan)godin om in de hogepriesteres aanwezig te zijn. (4)

Maanverering in de christelijke tijd

De maan was in de laat-Romeinse tijd waarschijnlijk een grote concurrent van het christelijke geloof, getuige het voorkomen van haar naam in de legende van sint Joris. De plaats in Libië waar hij de draak overwon heette Silene. Dit is niet toevallig een variant op de naam van de maangodin Selene. Met het verslaan van de draak versloeg hij ook de heidense godin.
De maanverering werd vooral opgenomen in de intense verering van Maria. Zij werd veelal afgebeeld staande op de maansikkel of op een draak. Zo kan je zeggen dat ze de maangodin overwon, maar ook dat zij de eigenschappen van de maangodin overnam. Toch zijn er een paar aanwijzingen dat ondergronds de verering van de maangodin – al dan niet onder de noemer Diana – doorging. Zo zijn er in de hele periode van de negende tot en met de dertiende eeuw kerkboeken die spreken over vrouwen die in de nacht mee zouden reizen in het gevolg van Diana of Herodias. In heksenprocessen in Italië uit de periode van de veertiende tot en met de zestiende eeuw is het nog steeds Diana die genoemd wordt als de godin der heksen. Langzaam maar zeker werd het beeld van de vrouw die in het geheim Diana vereerde, vervangen door de verering van de duivel. Toch vertelt Charles Leland in zijn boek ‘The gospel of the witches’ dat er nog in de negentiende eeuw Italiaanse heksen waren die de maangodin Diana – ook wel Tana genoemd – en haar dochter Aradia (Herodias) aanbaden. Een Italiaanse heks uit Toscane vertelde hem o.a. het volgende: ‘eens per maand, als de maan vol is, zullen wij verzamelen op een verlaten plaats, of in een woud, om de krachtige geest van onze koningin, mijn moeder, de Grote Diana te aanbidden.’ (5)

Ook de zigeuners vereerden de maan: hun messias droeg de zielen naar de maan. In het zestiende-eeuwse mysteriespel van Digby, komt een hymne aan de maan voor, waarin Jezus rust bij zijn moeder de maan, alvorens hij opstijgt naar de zon. Boeren door heel Europa heen bogen en begroetten de maan alsof zij een hogere entiteit was. In een volksverhaal uit de ‘Carrs’ – een streek in Lincolnshire – komt de maan als vrouw afdalen om de mensen te helpen tegen de kwade elfen en geesten. (6)

Maanaanroepingen in grimoires

Een belangrijker bewijs van Middeleeuwse maanverering is een Middelnederlands handschrift (Hs. 697 Gent) uit de vijftiende eeuw. Hierin zijn enkele maanaanroepingen gevonden. Deze zijn weer gebaseerd op de Picatrix, een Arabische grimoire uit de elfde eeuw. Het begint ermee dat bij de Chaldeeën – een oud woord voor tovenaars – de maan werd gezien als een bemiddelaarster tussen de planeten en de aarde. Zij zou de kracht en invloed van de planeten over de aarde verspreiden. Om de kracht van de maan naar je toe te trekken moet je o.a. de volgende spreuk opzeggen: ‘O gij, lichtende maen, gij siit geeert ende scoen, want gij breect die donkerheit met uwen lichte. Ic come tot u otmoedelike ende bid u ende eysche loen van al sulken dingen’. Verder moet er ook wierook gebrand worden en een haan worden geofferd. Volgens de schrijver is het ooit gebeurd dat een man die dit ritueel uitvoerde een figuur op hem af zag komen die hem meenam naar een droge sloot. In die sloot vond hij vervolgens een schat!
In een andere maanaanroeping zegt hij het volgende: O bli[n]ckende ende lichtende maen, die in uwen rike geeert siit, ende gij siit gheset in die stede ende in uwer exaltacien ende in uwen grade, want gij guverneert dese werelt met uwer macht ende met uwen gheest. Na de aanroeping zal er een geest verschijnen die elke wens zal vervullen. In de tekst komen nog drie andere maanaanroepingen voor. Zij hebben allemaal als beloofde uitwerking dat ieder de tovenaar gehoorzaam zal zijn.
Deze teksten laten zien dat ook in de Middeleeuwen het idee bleef bestaan dat men de kracht en invloed van de maan voor eigen gebruik kon aanwenden. Ook toont het aan dat – ondanks het kerkelijk verbod – de maan soms nog werd aanbeden. (7)

Zielen komen van de maan

Een ander interessant gedachtengoed is dat de zielen ook een rust- of verblijfplaats hebben in de maan! Dit idee komen we dwars door Europa tegen. Volgens de Etrusken was de maan te vereenzelvigen met de onderwereld. Hier rusten de zielen, voor zij aan een nieuw leven begonnen op aarde en hier ontstaan ook nieuwe zielen. Ook bij de antieke Grieken bestond het geloof dat de ziel bij de dood door de maan zou worden opgenomen. In de folklore van de Esten wordt de maan ‘het raam van de hel‘ genoemd, hier is de maan te zien als een doorgang naar de zielenwereld. (8)
Vreemd genoeg wordt dit zelfde onorthodoxe geloof ook genoteerd in het Wales van de negentiende eeuw. Hier wordt verteld dat de zielen eerst op de maan wonen. Als ze een goed leven leiden kunnen ze verder naar de zon, om pas daarna op te stijgen naar de hemel. Zielen die een slecht leven hadden geleid dalen af naar de aarde, en daarna naar de onderwereld. Maar ook daar kunnen ze weer opklimmen naar het licht. Dit idee wordt begrijpelijker als we ons een geocentrisch wereldbeeld voorstellen, waarin de aarde (en in de kern van de aarde de hel/onderwereld) het meest zware element vormt. Deze aarde wordt omringd door zeven planeetsferen waarvan elk opeenvolgend lichter is, meer etherisch, dan de vorige sfeer. De maan is dan een tussenfase, waarin de zielen kunnen blijven, verder mogen of teruggestuurd worden, door de heerser(es) van die sfeer.
Mogelijk speelt dit idee ook mee bij het ‘mannetje in de maan’. Volgens vele Europese sagen kan je in de donkere vlekken van de maan een mannetje zien. Deze man had brandhout verzameld op een zondag en omdat deze dag een rustdag is, werd hij voor straf naar de maan gestuurd. In ander verhalen werd de man gestraft omdat hij kolen of doorntakken had gestolen. Je kan hem met volle maan zien zitten met zijn takkenbos op zijn rug. De maan is zo te zien als een vagevuur waar de zondige ziel zijn straf uitzit tot hij weer verder mag op zijn zielenreis.

Maanziek en lunatic

Verder werd in Wales verteld dat de maan gezien werd als de godin van de hemel en moeder van alle mensen. Ze heette Brenhines-y-nef. Zielen die willen incarneren komen van de maan. Elke nieuwe maan worden er zielen van de maan naar de aarde gebracht om daar te incarneren. Soms zijn er te weinig nieuw geborenen en is er een flinke strijd wie van de zielen in een pasgeboren lichaam mag. Soms probeert een ziel zelfs een lichaam binnen te dringen dat al bezet is en probeert dan de andere ziel te verdrijven. Als dat gebeurt wordt deze persoon ‘Lloerig’. Dit betekent verscheurd door de maan, oftewel gek. (9)

Dit laatste kan een verklaring vormen voor de Engelse termen ‘moonstruck’ (letterlijk geslagen door de maan) en ‘lunatic’, en de Nederlandse termen maanziek (en wellicht – maar minder bewijsbaar – manisch en maniak). Dit zijn allemaal woorden die gekte en de maan met elkaar verbinden. Deze associatie vinden we al bij de Grieken en Romeinen. Zij gebruikten ‘lunaticus’ en ‘seleniakos’ – woorden met een verwijzing naar Luna en Selene – om waanzin (en soms ook epilepsie) aan te duiden. Het idee is hierbij dat iemand onder invloed van de maan – onvrijwillig en meestal tijdens volle maan – uitzinnig wordt. Het oude woord luimig komt ook van ‘luna’ en betekent stemming, vanuit het idee dat je stemming onderhevig is aan de stand van de maan. Maanzieke mensen werden gezien als dusdanig onderhevig aan de invloed van de maan dat hun humeur er ernstig onder leidde, tot zij zelfs razend werden. (10)

Achter deze connectie tussen maan en gekte zat de theorie van de vier humeuren en de grote invloed die de maan hierop zou hebben. De maan oefent een grote aantrekkingskracht uit op al het water op aarde. Dit veroorzaakt de getijden, maar volgens het toenmalige geloof ook op o.a. de ochtenddauw en de menstruatiecyclus. Ook de samenstelling van de lichaamssappen oftewel humeuren werd door de maan beïnvloed. Afhankelijk van de maanstand kon men melancholisch, sanguinisch, cholerisch of flegmatisch worden. Bij sommige mensen was dit systeem uit balans, zij werden ziek.
Hiernaast beweerden Aristoteles en Plinius dat de maan waanzin kon veroorzaken omdat zij het hardst trok aan het hoofd, omdat dit lichaamsdeel het meeste water zou bevatten. Hoe dat ook zij, de aantrekkingskracht van de maan bracht mensen uit balans, uit hun humeur en daarmee gek! Het verhaal uit Wales laat zien dat die gekte ook veroorzaakt kon worden door een strijd van de zielen wie het lichaam mocht gaan bewonen. (11)

Heks en weerwolf

Als laatste worden zowel heksen als weerwolven sterk met de maan geassocieerd. Het idee dat bepaalde mannen als zij buiten zijn met volle maan in weerwolven kunnen veranderen is beroemd en past goed bij het beeld van maanziekte. Het veranderen in een weerwolf gebeurde meestal onvrijwillig, en is te zien als razernij en een terugkeer naar beestachtige kenmerken onder invloed van de maan.
Dat de heksensabbat met volle maan werd gevierd, heeft naast het nut van goed licht, ook het voordeel dat het uit het lichaam treden gemakkelijker zal gaan. Zowel de heksenvlucht als de transformatie in een weerwolf werden wel gezien als uitingen van extreme melancholie. Wanneer deze fenomenen vrijwillig werden opgeroepen is het mogelijk te stellen dat de verschillende uitingsvormen van maanziekte begonnen als vormen van rituele extase onder invloed van de maan. Vanuit de patriarchale afkeuring van extatische praktijken werd dit steeds meer gezien als pure waanzin. (12)

Conclusie

Opstijging der zielen van Jeroen Bosch

Door het vergelijken van al deze gegevens over de maan kom ik tot het volgende: In de Egyptische mythe springt de haas over de maan en neemt hij het maanlicht mee om vijf goden geboren te laten worden. Hij strijdt ook met de maan-slang. Hierin is te zien dat hij de trouwe metgezel van de Godin is. Ook Maria bedwingt de maan en de slang-draak. De haas als vruchtbaar dier brengt eieren met zich mee tijdens Pasen. Deze staan voor vruchtbaarheid, geboorte en scheppingskracht. Zo brengt de haas levenselixer (soma) en daarmee nieuwe zielen met zich mee uit de maan. (Heksen konden zich – al dan niet toevallig – ook goed veranderen in hazen.)
Natuurlijk trokken de heksen niet de maan zelf naar de aarde, maar wel haar kracht. Mogelijk riepen ze de geest op van de maan, zoals de middeleeuwse tovenaars dat deden met hun maanaanroepingen. Met die kracht maakten ze zichzelf of hun cliënten helemaal aantrekkelijk, vol van mana, vol van zielenkracht. Ook konden ze door middel van de aantrekkingskracht van de maan uit hun lichaam treden en astraal reizen. Hun zielen stegen op naar de maanwereld en daalden ook weer af. Mogelijk lieten ze ook de godin – of een andere geest – bezit nemen van hun lichaam om zo in volledige extase te komen. Dit was het moment waarop de heks een kat of haas werd en de tovenaar een wolf.
Dit was zeker voor oningewijden een gevaarlijke bezigheid. Een andere ziel kon zomaar intrek nemen in jouw lijf. Als de ziel niet goed terug kwam in het lichaam of moest strijden met een andere ziel dan werd dit ‘lunacy’ of maanziekte genoemd. De kracht van de maan trok zo sterk aan de lijder van deze ziekte dat de ziel niet goed in het lichaam kon blijven en een andere ziel zijn kans schoon zag.

Het geloof in de invloed van de maan en ook het geloof in de maan als een bezield wezen is, ondanks eeuwenlange onderdrukking, nooit compleet verdwenen. Ook nu kan je de invloed van de maan voelen als je met volle maan naar buiten gaat en dan staart in het licht van de maan, gaat maanbaden, tot je de stralen ziet en voelt die tot aan jou toe reiken. Dan kan je via de maanstralen reizen in het gevolg van de maangodin Diana of de maanenergieën oogsten om daarmee jezelf te laten stralen.

Abe van der Veen

Noten:

1) Manes en Mana zijn woorden die door de auteur Walker in verband worden gebracht met de maan. In de wetenschappelijke literatuur wordt echter geen verband geconstateerd. Toch blijft de naamgelijkenis opmerkelijk.

2) http://en.wikipedia.org/wiki/Selene
http://en.wikipedia.org/wiki/Luna_(goddess)

3) Hindu myths p.107
http://www.pantheon.org/articles/s/soma.html
http://en.wikibooks.org/wiki/Chinese_Stories/Jade_Rabbit
Ook in India wordt er een haas in de maan gezien. De Sanskriet naam voor de maan çaçin betekent ‘gemarkeerd met de haas’. In een Boeddhistische legende wordt verteld dat de haas zichzelf zou hebben geofferd om als voedsel te dienen voor de god Indra. Als dank plaatste Indra hem in de maan. Ook in de Pantschatantra wordt verteld van een haas die in de maan woont en de ambassadeur is van de maangod.
In een verhaal uit de Puranas vinden we het verhaal van de demon Rahu. Deze probeerde stiekem de Soma te stelen, maar de maan waarschuwde net op tijd Visjnoe en gooide zijn magische discus. Rahu werd onthoofd. Helaas had de Soma zijn keel al bereikt, zodat zijn hoofd onsterfelijk was geworden. Sinsdien wil hij wraak nemen op de maan en achtervolgt hem door de hemel. Tijdens een maansverduistering heeft hij hem even gevangen.
Baring- Gould – Curious myths 114-115

4) Magic, witchcraft and Ghosts in the Greek and Roman worlds – Daniel Ogden p. 122, 236-240, 254 Dit bronnenboek geeft een transcriptie van alle klassieke teksten over het fenomeen van ‘drawing down the moon’.
R. Graves – The white goddess p. 166
Het gezegde ‘drawing down the moon’ kreeg een nieuwe bekendheid door het neo-wicca boek met dezelfde titel van Margot Adler.

5) J. Russell – Witchcraft in the middle ages p. 77 e.v. met name in de Canon Episcopi en zijn vele navolgers.
Carlo Ginzburg – De benandanti p. 56
C. Leland – The gospel of the witches http://www.sacred-texts.com/pag/aradia/ara03.htm

6) Walker – Encyclopedia of myths and secrets p. 672
K. Thomas – Religion and the decline of magic p. 456
http://www.sacred-texts.com/neu/eng/meft/meft24.htm ‘The buried moon’

7) Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied – Willy L. Braekman p. 488 e.v. http://www.dbnl.org/tekst/brae003midd01_01/brae003midd01_01_0011.php

8) http://answers.google.com/answers/threadview/id/405026.html Helaas ken ik dit gegeven alleen uit internetbronnen..
http://www.folklore.ee/rl/fo/tegevus/6824/chnkuu_09.pdf Voor folklore over de maan uit Estland e.o.

9) The fairy-faith in Celtic countries – Evan Wentz p. 381-382
Curious myths of the Middle ages – Sabine Baring-Gould 106-114

10) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/maanziek
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/luim

11) Queen of the night – Sharynne MacLeod NicMhacha p.210
http://medischcontact.artsennet.nl/archief-6/tijdschriftartikel/14692/maanziek.htm
K. Thomas – Religion and the decline of magic p. 351, 421, 757
http://en.wikipedia.org/wiki/Lunar_effect Voor de wetenschappelijke kijk op dit fenomeen.

12) Woodward, Ian (1979). The Werewolf Delusion
Walker p. 670

The post Onder invloed van de Maan first appeared on Abe de Verteller.

De inspiratie van de mede

Abe de Verteller — Thu, 15 Aug 2013 12:51:21 +0000

Baugi boort in de berg om Odin toegang te verschaffen tot de mede.

Mede is een alcoholische drank die gemaakt wordt door honing en water te laten vergisten. Ooit was het de belangrijkste alcoholische drank, tot het van zijn plaats verdrongen werd door bier en wijn. De laatste jaren maakt mede – in ieder geval in Nederland – een verrassende comeback als verbroederende festivaldrank op festivals zoals Castlefest en Elfia.

Mede van Kvasir

Vooral in de Scandinavische mythologie heeft de mede een prominente plaats als drank die inspiratie en wijsheid kan geven. In de IJslandse Edda vinden we twee versies over het ontstaan van de mede als Godendrank. In één verhaal wordt verteld hoe twee godenrassen – de Asen en de Wanen – na een langgerekte en onbesliste oorlog, vrede sloten. Zij verzoenden zich met elkaar door elk om de beurt in een vat te spugen. Uit dit speeksel werd Kvasir gevormd. Deze was de meest wijze man op aarde, maar zijn leven was kort. Hij werd vermoord door twee dwergen die zijn bloed verzamelden in twee vaten; Bodn en Son en één ketel Odroerir. Dit laatste betekent ‘gister der geest of opwekker tot extase’. Ze mengden dit met honing en zo veranderde het bloed in mede. Dit werd de mede der dichtkunst. Wie van deze mede heeft gedronken wordt een dichter of een geleerde. De dichtkunst wordt daarom wel ‘bloed van Kvasir’ genoemd. Na enkele avonturen kwam de mede in bezit van de reus Suttung (Zwalker of Zuiper). Die liet het door zijn dochter Gunnlod (Krijgsonthaal) in het diepst van een berg bewaken. Odin wist in de vorm van een slang de berg binnen te dringen. Daarna bedreef hij drie nachten de liefde met Gunnlod en kreeg als dank drie slokken van de kostbare mede. In drie teugen ledigde hij de twee vaten en de ketel en vluchtte als adelaar uit de berg. Hij werd achterna gezeten door Suttung en verloor zo in zijn haast een beetje mede dat hij uitspuugde of zelfs uit plaste. Degenen die hiervan drinken zijn de rijmelaars. Werkelijke dichters en de Goden zelf drinken van de mede die Odin veilig naar Asgaard wist te brengen. Sindsdien is het de drank van Odin, die hij alleen aan zijn gunstelingen schenkt. (1)

Mede van Heidrun

Heidrun staat op Walhalla

Het tweede verhaal over mede in de Edda is beduidend korter. Hier wordt gezegd dat er op het dak van Walhalla een geit staat genaamd Heidrun (bezitter van een heerlijk geheim). Deze geit eet de schors van de boom ‘Laeradr’. Uit haar spenen vloeit genoeg mede om elke dag een vat te vullen. Daarmee kunnen de Einherjar – de uitverkorenen van Odin – zich elke dag volledig bedrinken. Waarschijnlijk is Laeradr een andere naam voor de wereldboom Yggdrasil. In de Volüspa wordt deze ook wel de ‘Mjötvidr’ (medeboom) genoemd en van zijn takken zou honingdauw druppen. Zo is mede ook de drank van de krijgers. Echter niet gewone krijgers, maar krijgers die in extase kunnen geraken en gewijd zijn aan hun god Odin. Ook de naam Gunnlod van de reuzin die Odin ontmoet tijdens zijn roof van de mede, duidt meer op de extase van de strijd. Zij heet ‘krijgsonthaal’ of ‘die tot krijg uitnodigt’. Een naam die beter past bij een Walkure dan bij een reuzin. Een dergelijke Walkure die een krijger verwelkomt met een hoorn vol mede is te zien op een aantal gedenkstenen uit Gotland. (2)

Mede van Mimir

Detail van een beeldsteen uit Gotland: De Walkure verwelkomt de pas aangekomen krijger. De hoorn met mede heeft zij al in de hand.

De mede geeft de dichter inspiratie, de krijger moed, maar ook maakt het de geleerde tot een wijs man. De associatie met wijsheid blijkt uit de Völuspa strofe 28 waar staat dat Mimir de mede drinkt uit ‘Walvaders pand’ oftewel uit het oog van Odin. Odin had dit oog geofferd voor een slok uit de wijsheidsbron van Mimir. Sindsdien werd zijn oog in de bron verborgen. Mimir zelf is de meest wijze Ase. Zijn naam is verwant aan mummelen, mijmeren en memorie. Toen Odin – na zijn hangoffer – de runen ontdekte, kreeg hij ook een dronk mede. Hij werd ‘besprenkeld met Odroerir, ‘de gister der geest’. Mogelijk hielp de mede Odin om zijn kennis van de runen te onthouden. In het Edda-gedicht Sigrdrifumal staat namelijk dat de runen door Odin werden bedacht door de vloeistof die druppelsgewijs sijpelde uit de schedel van de Helderdruipende of uit de hoorn van Gouddruppelaar. Beide keren wordt Mimir met zijn mede bedoeld. Bijzonder is dat het woord runen verwant is aan ‘raunen’, wat ook weer mummelen of mompelen betekent. Hiermee kan ook bedoeld zijn dat de geïnspireerde dichter onder invloed van de mede of een andere cultische drank, begint te dichten zoals een Pythische priesteres van het orakel van Delphi begint te orakelen. Het zal voor een oningewijd persoon onbegrijpelijk zijn, alsof hij maar wat murmelt, maar voor de goede verstaander is het pure wijsheid! Deze wijsheid is helderziendheid, hij kan voorbij de verschijnselen in het diepe, in de bron kijken. Het hoofd van Mimir werd door de Wanen afgehakt, maar door Odin in leven gehouden, zodat deze zijn wijsheid met hem kon blijven delen. Het heeft er in dit gedicht veel van dat Odin de mede drinkt uit de schedel van Mimir, terwijl daarvòòr Mimir nog de mede dronk uit Odins oog! (3)

Spuug, plas en vliegenzwam

Een andere bijzonderheid is de verwantschap tussen Kvasir en ‘kvas’; de naam van het nationale drankje van de Tataren. Dit drankje wordt gemaakt van brood en mout. De Tataren hadden een gebruik waarbij elke gast werd gevraagd om in een bak te spuwen. Het speeksel kon zo de vergisting van de kvas bespoedigen. Dit doet sterk denken aan het vredesritueel van de Asen en Wanen! Ook hier zal Kvasir ontstaan zijn uit de vergisting van de drank. Kvas is etymologisch verwant aan ‘squash’. ‘het sap er uit persen’. Dat is exact wat er met Kvasir gebeurd is. (4)

In diverse speculatieve theorieën wordt beweerd dat de oorspronkelijke cultische drank van de Indo-Europese volkeren gemaakt was van het uitgeperste sap van de vliegenzwam. Later zou die functie overgenomen zijn door de mede (en nog later door bier of wijn). In een verhaal uit de Oostenrijkse folklore wordt vermeld dat de vliegenzwammen zijn ontstaan uit het speeksel van het paard van Wodan, tijdens zijn rondgang in de midwinter. Dit zou een verre echo kunnen zijn van dit cultische gebruik. Als je dan weer kijkt naar het uitplassen van een beetje mede [het zogenaamde ‘rijmelaarsdeel] – wat Odin tijdens zijn vlucht overkwam -, dan correspondeert dit sterk met het gebruik bij de Siberische sjamanen om hun leerlingen te laten drinken van hun urine. Als zij in trance waren gegaan met behulp van vliegenzwammen, dan zat het werkzame bestanddeel nog in hun urine. De leerlingen mochten dit gebruiken voor hun trance-reis. (5)

Odin als adelaar vlucht voor Thiazi en verliest wat mede onderweg..

Dranken van de Goden: Soma, Haoma en nectar

De mede is ook te vergelijken met de nectar en ambrozijn van de Grieken, met de Soma van de Indiërs en met de Haoma van de Perzen. Alle drie zijn dit onsterfelijkheidsdranken. Van al deze mythische dranken wordt beweerd dat ze gemaakt werden van de vliegenzwam. Het is echter net zo waarschijnlijk dat ze van honing werden gemaakt en vergist. Uit de somaplant werd de offerdrank ‘madhu’ bereid. De wijn, waardoor de aanhangers van Dionysos in extase geraakten, wordt in het Grieks ‘methu’ genoemd. Dit is een aanwijzing dat de gebruikte drank oorspronkelijk mede was in plaats van wijn.

De mede was – zoals we zagen – in de Noordse mythologie verpersoonlijkt in de man-god Kvasir. Zijn naam betekent mogelijk gegiste drank, wat hem met de mede vereenzelvigt. Ook de godendranken Soma en Haoma waren God en drank tegelijkertijd! Net zoals Odin als adelaar wegvlucht na het roven van de mede, gaat er in de Indische mythologie Indra er in de vorm van een valk vandoor met de drank Soma. In een andere versie stuurt hij er een adelaar op af. Interessant hierin is dat de mede van wijsheid en dichtkunst ontstaat door het samenvoegen van iets essentieels (het speeksel) van aarde- en hemelgoden. De drank wordt door kwade lieden verduisterd en vervolgens weer terug gevonden door een God die zich eerst in een slang (aarde), en vervolgens in een adelaar (hemel/lucht) verandert. Opnieuw worden zo de tegengestelden van hemel en aarde samen gebracht. Mede werd de drank van dichters, krijgers en wijzen. Een drank die hen in extase of tot inspiratie kon brengen om daarmee de onsterfelijkheid te beërven. (6)
Zeker de mede, maar ook wijn en bier werden wel gezien als vergeestelijkt vocht. Vandaar de naam ‘spiritualiën, of ‘spirits’ in het Engels voor alcoholhoudende drank. In de alchemie is het salomonszegel het teken voor alcohol. Ook dit is niet vreemd, alcohol zou ontstaan door het vermengen van het vrouwelijke water (opgaande driehoek) met het mannelijke vuur (neergaande driehoek). Door het vermengen van de neergaande met de opgaande driehoek ontstaat er een heilige tussenruimte gevuld met ‘geest’. Door dit proces kon de alcohol (of een andere entheogeen) een rol spelen in cultische rituelen om mee te helpen aan het doen ontstaan van een extatische toestand. Door het drinken van de vloeistof kon de geest of God in je komen. Wat de mede betreft is dit de geest van Kvasir, Mimir of Odin. (7)

Conclusie: Inspiratie, enthousiasme en extase

Ooit was er geen drank voor nodig, zelfs geen paddenstoel, om in extase en uit je lichaam te geraken. De staat van egoloosheid was nog relatief makkelijk te bereiken. Later waren er hulpmiddelen nodig zoals de vliegenzwam, mede, heksenzalf en nog later bier en wijn. Die mede is te zien als de benzine van de extaticus, hiermee kan hij reizen. Zo kan hij toch zijn beperkte ik – zij het tijdelijk – loslaten. Extase is een Grieks woord dat staat voor verrukking of geest-vervoering. Dat wil zeggen een verrukking uit het lichaam en een vervoering van de geest naar een andere zijnstoestand en een andere wereld. Het vervoermiddel van de extatische god Odin in de Noordse mythologie is de boom Yggdrasil of het paard Sleipnir. De honing of de mede druipt van de boom, het paard schuimbekt en de extase is in gang gebracht. Ook zijn volgelingen brachten zichzelf in extase.
Door zich te vereenzelvigen met een hogere entiteit blijft het kleine ik achter in het fysieke lichaam. Dit is de werkelijke geest in de fles. Het ego kan zich niet losmaken, die zit gevangen in het materiële omhulsel, het lic-haam oftewel het lijkenhemd. Tegelijk stapt de God die je zelf bent in het voertuig dat je naar andere werelden kan brengen. Dat is het enthousiasme, een woord dat komt van het Griekse ‘entheos’; de god in zich hebbend. Die grote geest reist – zij het tijdelijk – met behulp van de ‘spirit’ van de mede, naar een andere dimensie tot de ‘benzine’ op is. Als de werking van de drank voorbij is zal de extaticus onherroepelijk in het pijnlijke, stoffelijke lichaam terug worden getrokken. Dit heeft meestal een kater tot gevolg. Hoe groter het ego, hoe groter ook de kater. De kater zal wegblijven als het proces van identificatie met de Grote Geest (het enthousiasme) en tegelijk het uit je lijf treden (extase) zo volledig mogelijk is geweest. Zodra de ontnuchtering volgt lijkt die God een vreemde gast, en de roes een vorm van bezetenheid te zijn geweest. (8)
In ons spreekwoord ‘als de drank is in de man, is de wijsheid in de kan’ krijgen we de boodschap mee dat we in dronkenschap onze wijsheid en helder oordeelsvermogen verliezen. Dat is enerzijds waar, maar in het cultische gebruik gebeurt er eigenlijk het omgekeerde: de meest wijze god Kvasir of Mimir wordt samen met de drank ingenomen en wordt deel van ons! Met het mijmeren van Mimir komt de herinnering terug van ons vroegere verblijf in de geestenwereld. Dit is de herinnering aan een Gouden tijdperk waar vrede heerste en ieder zich verbonden met elkaar voelde. Iets van die staat is ook in profane dronkenschap te vinden. De dichter wil hiervan verhalen, wil deze ervaring in woorden (runen) vastleggen. Meestal faalt hij hierin, of wordt hij niet begrepen. Het zijn de ‘poètes maudits’, de gedoemde dichters, die de geest in de fles (met alcohol) zochten, maar deze niet wisten over te brengen aan hun tijdgenoten.

Nog steeds verwachten we dat inspiratie ons binnen valt, en een goed idee kan ons te binnen schieten. Dit duidt erop dat we verwachten dat er nog steeds partikeltjes van die mede in de lucht rond zweven wachtend op de juiste open geest om daar onverwachts ‘als een bliksemschicht of een donderslag’ binnen te vallen. Als dit gebeurt kunnen we dichten, kunnen we betekenis in enkele woorden verdichten, zodat een diep gelaagd gedicht ontstaat.

Abe van der Veen

Noten

1) Snorri Sturluson – Edda (Skaldskaparmal 3)
2) Snorri Sturluson – Edda (Gylfaginning 39)
Poëtische Edda (Volüspa 2)
3) Poëtische Edda (Havamal 140)
Aat van Gilst – De eeuwige ordening p. 120-121
Veel sites melden dat dit drinken uit de schedel van een verslagen vijand onderdeel bleef van de Vikingcultuur. Bij het proosten werd de schedel hoog geheven met de kreet ‘skoll’ oftewel schedel. Ik heb dit niet kunnen verifiëren. Ook in ons woord kop, zijn beide betekenissen nog te lezen.
4) Van Gilst p.129 Dit doet me ook sterk denken aan de ‘handslag’: je spuugt in je handen en geeft elkaar daarna de hand en komt zo tot een akkoord..
Er is ook een Nederlands drankje genaamd kwast! We kregen dat soms na het schaatsen om weer warm te worden. Het is een warm drankje gemaakt van water, citroen, en natuurlijk honing!

5) Mircea Eliade – Shamanism
Lemaire p. 103 en 31

6) Ton Lemaire – Godenspijs of duivelsbrood p. 44-50
http://www.ladyoftheearth.com/lessons/soma.txt
http://www.pantheon.org/articles/s/soma.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Ambrosia

Over soma en ambrozijn is zoveel te zeggen daar kan ik een ander blog mee vullen. De ambrozijn wordt niet als een god gezien, maar de wijze tovenaar Merlijn heeft wel als tweede naam Ambrosius.
7) An entheogen (“generating the divine within”) is a psychoactive substance used in a religious, shamanic, or spiritual context. Alchohol was believed to be made of literal spirits. The very adept Greeks realized that alchohol evaporated rapidly and figured that it did so because it was getting up and going somewhere else. It comes from the alchemists. They regarded distillation as extracting the spirit of the substance, in the sense of the essence or animating principal. Because it came out as invisible vapor, it was regarded as a higher state than the physical substance from which it was extracted.

8) Enthousiasme: ‘door de godheid geïnspireerde persoon’ Komt uit het Grieks enthousiastḗs, een afleiding bij het werkwoord enthousiázein ‘in goddelijke vervoering zijn’, afleiding van het bn. éntheos ‘god in zich hebbend’. In het Grieks duidde enthousiasmós oorspr. een situatie aan waarin de menselijke geest is doordrongen van het Heilige. Hierin zit het woordje ‘en‘ [in} en theos [god]. net als in het woord energie, betekent het en ‘in zich hebbend’. (bij energie, is het ‘ergon’ oftewel ‘werk’ of de ‘zich openbarende kracht’ in zich hebbend..) Vanuit het Christendom stond het voor een extatische verering van God, en uiteindelijk werd het vanaf de negentiende eeuw een aanduiding voor ‘geestdrift’.

Inspiratie: komt van het Latijn in [in] + spirare [blazen], een inblazing of ingeving. Dit is niet zomaar een inblazing, maar die van de ‘spiritus’. Dit woord staat in het Latijn tegelijk voor de ademhaling als voor de geest of ziel. De verwantschap tussen adem en geest vindt je bv. in de gedachte dat men met zijn laatste levensadem ook zijn ziel of geest uitblaast en in het idee dat de ziel het lichaam onvrijwillig zou kunnen verlaten tijdens hardop niezen! Vandaar moet een nies ook altijd bedekt worden door de hand en de geest beschermd worden hiervoor door ‘bless you’ of ‘gezondheid’ te zeggen! In christelijke termen is het de inwerking van Gods geest op het menselijke gemoed.

Idee: Uit het Latijn idea ‘begrip, volmaakt grondbeeld van onze wereld volgens de ‘ideeënleer’ van Plato’ < Grieks idéā ‘aanblik, geestelijke voorstelling’ van het werkwoord ideĩn ‘ontwaren’, oorspronkelijk de infinitief van eidénai ‘weten, begrijpen’. Hier gaat het dan om innerlijk weten. Het Griekse idea betekend o.a. aanblik, uiterlijk, gestalte, soort, wezen, idee en begrip en komt van idein [zien]. Verwant met ‘idool’ wat teruggaat op het Griekse eídōlon ‘schim, beeld, afgodsbeeld’, afgeleid van eĩdos ‘vorm, gedaante. Mogelijkerwijs komt dit innerlijk weten voort uit i-dea, de godin in zich hebbend..

Extase: Komt van het Griekse ekstatikós ‘buiten zichzelf’. latijn exstasis [geestvervoering] < grieks ekstasis [het weggaan, verwijdering, verstandsverbijstering, diepe ontroering], van ex [uit, naar buiten] + histamai [ik ga staan]. Het is geestvervoering, dus zijn geest wordt weggevoerd. Het is een verrukte stemming, die iemand geheel aan de waarneming van of de gedachte aan het alledaagse onttrekt.

http://www.etymologiebank.nl/zoek

The post De inspiratie van de mede first appeared on Abe de Verteller.