tricursale valknut op de steen van Hammars
Al jarenlang loop ik rond met een houten kettinkje om mijn hals; de zogenaamde ‘valknut’ of op zijn Noors ‘valknutr’. Het heidens Scandinavische symbool bestaat uit drie in elkaar gehaakte driehoeken of uit een band die zo geknoopt is, dat hij drie driehoeken vormt. Knut is knoop en ‘val’ komt van ‘valr’ oftewel de gevallene op het slagveld. Het is de knoop van de gevallene. Of toch niet? Het woord blijkt een onbekende herkomst te hebben en in ieder geval komt het in geen enkele middeleeuwse bron voor. Ook andere benamingen van dit symbool – zoals toverknoop, knoop van de Vala en heilsknoop – zijn uit de negentiende eeuw afkomstig of zelfs van nog latere datum. In de Snorra-Edda is er wel sprake van een geheimzinnig teken met drie punten; het hart van Hrungnir. Er is veel voor te zeggen dat dit de oorspronkelijke benaming van de valknut is. (1)
unicursale valknut om mijn eigen hals
De naam valknut blijkt een negentiende-eeuwse interpretatie van het teken te zijn op basis van een aantal zevende tot tiende-eeuwse gedenkstenen, voornamelijk van het Zweedse eiland Gotland. Uit de context van die afbeeldingen haalde men dat het teken bedoeld was voor iemand die gewijd is aan Odin. In het verlengde daarvan werd het gezien als het teken van een op het slagveld gesneuvelde krijger die verwelkomd wordt in het Valhalla. Om te zien of dit beeld klopt zullen we die stenen eens gaan bekijken..
Valknut, paard, ring en drinkhoorn
De valknut komt – op de stenen – het meest voor tussen de benen van een paard. In de Tjängvide gedenksteen is dit paard achtbenig en in die van Lärbro komt ook een achtbenig paard voor. Dit paard zal waarschijnlijk Sleipnir moeten voorstellen; het paard van Odin dat hij gebruikt om de negen werelden te bereizen. Ook valt de ring op die de krijgers omhoog heffen. De ring van Odin is Draupnir waaruit elke negende nacht negen nieuwe ringen druppelen.
Steen van Lärbro Tangelgarda
Tjängvide gedenksteen
gedenksteen van Lokrune
De krijger – of hij nu Odin is of niet – wordt opgewacht door een in een mantel gehulde gestalte die iets omhoog heft wat mogelijk een drinkhoorn is. Vaak wordt hier een verwelkomende Walkure in gezien. Zij zou dan in haar hand een hoorn gevuld met mede of bier houden. Een welkomstdronk voor de net in het Walhalla aangekomen krijger.
In de gedenksteen van Lillbjors vinden we naast de valknut een vergelijkbaar symbool boven de krijger bestaande uit drie ineengevlochten drinkhoorns. Dit symbool komt ook voor op de steen van Snoldelev. In de cultus van Odin is de mede een belangrijke drank. Het geeft inspiratie en mogelijk zelfs extase. De krijgers die aanzitten in de Valhall genieten het voorrecht om van die mede te drinken. (2)
gedenksteen van Lillbjors
runensteen van Snoldelev (detail)
De valknut als teken van inwijding
In de steen van Stora Hammars bevindt de valkrune zich boven een gebogen mansfiguur die een inwijding lijkt te ondergaan. Het zou kunnen dat hij gemerkt wordt met het valknut teken met een speer door een priester of door Odin zelf. Roofvogels vliegen rondom het tafereel, mogelijk zijn het de Walkuren die de krijger hebben uitverkoren. (3)
Steen van Hammars achtste eeuw n.o.j. Gotland
Ook de scène die afgebeeld wordt op het rechterzijvlak van het Angelsaksische runenkistje (zevende eeuw n.o.j.) zou om een inwijding kunnen gaan. Deze hoogst merkwaardige afbeelding toont de valknut opnieuw onder het (doden)paard. Rechts zien we een figuurtje in een soort van holle heuvel en daarnaast lijkt het alsof iemand een mantel krijgt omgegespt. Links van het paard staat een krijger tegenover een zittend paard-mens. Boven het paard staan de woorden ‘risci bita’; door het riet gebeten. De randinscriptie is te vertalen als: ‘de woud-god zit op schade-berg brengende ongeluk, zoals Erta eiste, zij zaaien zorg en hartetreurnis’.
Erta is de Angelsaksische naam voor moeder aarde. Haar naam is verwant aan die van Hertha en het hart, en aan Urth, de oergodin van het noodlot. Zij is de ene godin die ook drie is in de vorm van de Nornen of schikgodinnen. De valknut zou een passend symbool voor hen – en daarmee van het lot – zijn. De vorm van drie vrouwelijke driehoeksvormen in één past hier goed bij. De zorg en treurnis die Erce en de woud-god (Odin?) veroorzaken kan die van de inwijding zijn, waarbij de oude hechtingen en (familie)banden worden verlaten, en een semi-dood wordt ondergaan door in de holle onderwereldberg te gaan. Na die inwijding is er geen angst meer voor de dood. De krijger wordt een mantel omgeslagen – mogelijk van wolven of berenhuid – en opgenomen in het Einherjar, de aan Odin gewijde krijgslieden. (4)
rechterzijpaneel van het Angelsaksisch runenkistje zevende eeuw n.o.j.
Triquetra en Triskele
De steen van Sanda met Triquetra
Ook het tafereel met een triquetra op de steen van Sanda zou om een inwijdingsmoment kunnen gaan. We vinden hier rechts van het tafereel een – aan de valknutr verwant – symbool, de triquetra. Dit zijn drie in elkaar grijpende halve cirkels. Dit triquetra symbool is ook te zien op het kruis van Gosforth uit het door Scandinaviërs bezette Engeland van de tiende eeuw. Daar zien we een krijger die op het punt staat om door een slang-draak opgeslokt te worden. Aan de andere kant van het monster zien we het triquetra teken. Mogelijk als een symbool van de dood- en wederopstanding van de krijger.
Kruis van Gosforth (Cumberland)
Frankisch kistje uit de zevende eeuw n.o.j. met raven en valknut
Zowel de driehoek in de valknut als de ´vesica piscis´ in de triquetra worden gezien als symbolen van het drievoudig vrouwelijke. (5) De driemaal drie is het getal van de negen Walkuren, maar ook van de negen nachten van de inwijding van Odin en van zijn negen machtige spreuken die hij daarna leerde. Van triquetra naar triskele is maar een kleine stap en er is zelfs een voorbeeld waar de valknut en de triskele worden gecombineerd. De zwarte vogels doen weer denken aan de Walkuren. Ook de Walkuren – die de gedoemde krijgers uitkiezen op het slagveld en ze verwelkomen in het Walhalla – hebben zo een sterke associatie met de valknut.
Valknut gevonden op het bed in het schip van Oseberg (ca. 800 n.o.j.)
Het laatste voorbeeld van een Valknut dat ik kan geven is die op het bed in het Oseberg schip. Dit is een schip dat begraven lag in een grafheuvel in Denemarken. Dit is de enigszins magere oogst van oude afbeeldingen van de valknut. Er schijnen nog wel meer afbeeldingen van het valknut symbool te zijn uit de heidense tijd, maar ik heb ze niet gevonden. Dit maakt het niet makkelijk om de betekenis van de valknut te achterhalen, gelukkig is er nog één mogelijke bron.
Hart van Hrungnir
In de proza Edda van Snorri Sturluson – in het deel genaamd Skaldskaparmal – wordt de mythe verteld van de reus Hrungnir, zijn paardrijwedstrijd met Odin en zijn duel met Thor. Hierin komt de volgende zinsnede voor: ‘Hrungnir had een vermaard hart, gemaakt van keiharde steen, gepiekt met drie punten, net zoals het magisch geritste teken dat later van een hart werd gemaakt en sindsdien ‘Hrungnishjarta’ wordt genoemd.‘ (6)
Het zou niet vreemd zijn als dit refereert naar de ‘valknut’. Hrungnir gaat een wedstrijd aan met Odin wiens paard het snelste is. De reus verliest, maar door zijn snelheid is hij al wel met zijn paard in de Asengaard beland. Hij krijgt daar van Odin een vrijgeleide en betreedt het Walhalla. Walkuren verwelkomen hem daar met een drinkhoorn gevuld met mede of bier. Dit tafereel lijkt sterk op de afbeeldingen van de krijgers te paard op de gedenkstenen, behalve dan dat Hrungnir een reus is en geen mens.
De moed van Braller
De betekenis van ‘Hrungnishjarta‘ valt ook uit het verhaal op te maken: Het wordt aangehaald vlak voor het begin van het duel tussen de reus en Thor. Een goed moment om een teken van dapperheid te introduceren. Hrungnir betekent zoiets als braller. Onder invloed van de mede wordt hij inderdaad overmoedig en opschepperig. Toch blijkt zijn opschepperij niet slechts grootspraak. Hij is de kampioen en de allersterkste van de reuzen. Hij zal vechten tegen Thor, de kampioen van de goden. In de oudtijdse gevechten tussen kampioenen van de ene en de andere stam, behoorde brallen, uitdagen en snoeven tot het standaard repertoire. Hiermee hoopte de krijger zijn tegenstander te intimideren. Zijn stenen hart blijkt een moedig hart, want hij gaat het duel met Thor aan zonder enige angst of aarzeling. (7)
De lafheid van Mistkalf
De strofe over het hart van Hrungnir komt vlak na de episode waarin de reuzen een strijdmakker voor Hrungnir maken van klei. De reuzen zochten voor deze ‘Mökkurkalfi’ (Mistkalf of Moddervoet) een geschikt hart, maar vonden niets ander dan het hart van een merrie. Het hart van de merrie blijkt een bang hart en mistkalf pist van angst in zijn broek. Hij wordt met gemak verslagen door Thialfi.
Nu wordt op het Angelsaksische runenkistje links een als paard vermomd mens afgebeeld. Je zou haar als een paardgemaskerde Germaanse priesteres oftewel Volva kunnen kenschetsen. Zij heeft een tak in haar hand. Mogelijk merkt zij daarmee de krijger die tegenover haar staat. Vanaf dat moment heeft hij – net als Odin – het vermogen om te reizen door de geestenwereld. Hij heeft het hart van de merrie gekregen en kan net als Sleipnir de negen werelden bereizen. De valknut is dit teken van de negen in drie in één.
De mythe van Hrungnir en zijn duel met Thor zou een latere kritiek op dit teken kunnen zijn. Hrungnir die dit vrouwelijke teken draagt wordt verslagen door Thor die het mannelijke teken van de moker Mjölnir draagt. De ouderwetse reuzen met hun wapens van steen, hebben nog vertrouwen in het oude vrouwelijke teken ‘Hrungnishjarta’ en plaatsen een merriehart in het lijf van de metgezel van Hrungnir, Mistkalf. Het blijkt echter een te klein hartje voor zijn grote lijf.
Dat dapperheid in het hart zit is nog te horen in uitdrukkingen als, ‘iemand een hart onder de riem steken‘ (iemand moed inpraten) of ‘een grote mond, maar een klein hartje‘, wat je zegt van iemand die wel opschept, maar daarna weinig moed toont. In het Engels zijn er de uitdrukkingen ‘he takes heart‘ en ‘have a heart‘, waarbij het beide keren om moed gaat. Wie ‘courage’ heeft, heeft de innerlijke kracht van het hart (fr; coeur). Wie moed heeft houdt op met denken, laat zijn gemoed spreken en zet deze om in dadendrang. (8)
Moed en noodlot
De dapperheid van Hrungnir en andere strijders uit de heidense tijd kwam vanuit een gevoel dat het lot al bepaald was. De drie noodlotsgodinnen hadden al beslist hoe lang het leven zou zijn. Wyrd of Urth had het ‘web van war’ al geweven. In zo’n situatie is angst overbodig, de uitkomst van de strijd staat toch al vast. Het was zaak om eervol en standvastig mee te werken aan de uitvoering van zijn eigen lotsbestemming. Een hart van steen maakt zonder mededogen, maar ook zonder angst. Vele krijgers vielen – net als Mökkurkalfi – ondanks dit noodlotsdenken toch ten prooi aan angst. De aan Odin gewijden hadden de dood onder ogen gezien en gereisd met het dodenpaard. Zij kenden hun lot en aanvaardden het, dit maakte ze dapper. De valknutr kan gezien worden als hun teken. Niet slechts als strijder in de oorlog, maar ook als reiziger van de negen werelden en krijger in de andere wereld tegen de negatieve kosmische krachten.
Zo is de positie van de valknut (of hrungnishjarta) – onder de poten van het dodenpaard of dichtbij de oorlogs- en tovenaar-godheid Odin – duidelijk. Toch is het in mijn optiek niet het teken van Odin, maar eerder van Urth / Ertha. De driehoek en ook het hart zijn tenslotte vrouwelijke symbolen en Odin had zijn kracht en wijsheid verkregen uit een vrouwelijke bron. (9)
Noten:
1) Tot aan het stuk van Hrungnir is mijn verhaal vrij gelijkend op dat van Farwerck of datgene wat http://www.nederlandsheidendom.nl/webstek/valknut.html er van zegt. Toch is dit ‘taking of the evidence’ noodzakelijk om mijn punt te maken zodra we belanden bij de mythe over het duel van Hrungnir en Thor.
http://en.wikipedia.org/wiki/Valknut
Farwerck – Noordeuropese mysterieën p. 598 e.v.a.
2) De stenen en hun omschrijving vindt je o.a. in http://www.nederlandsheidendom.nl/webstek/valknut.html
Farwerck – Noordeuropese mysterieën en
http://www.timothystephany.com/gotland.html en http://timothystephany.com/papers/Article-GotlandStones_ver2b.pdf
Herdenkingssteen Sanda: Viking memorial picture stone showing the saga of God Thor (son of God Odin) dedicated to the brothers Rodvisl. Sanda, Gotland (Sweden); 7th-10th century. / Viking picture stone of Lillbjors Gotland with God Odin (Wotan) on his horse Sleipnir, welcomed by a Valkyrie with a drinking horn. A viking ship is depicted at the bottom of the stone. 8th century. / The image stone at Tängelgårda, Lärbro parish, Gotland, Sweden is decorated with a scene of warriors holding rings, one (possibly Odin) horsed, with Valknutsymbols drawn beneath. 7e E / Hammars Stone zweden 8e E / Gedenksteen van Lokrune Valknut tussen de benen van een paard (172)
3) Vreemd genoeg laat de ene foto van Stora Hammars een gehangene zien en de andere foto een soort van vlek.. Zie hieronder voor een afbeelding met gehangene. Geen van de meest recente foto’s hebben echter een gehangene. Het heeft er veel van dat de foto iets is opgepoetst. Mogelijk is hier de wens de vader van de gedachte..
4) http://nl.wikipedia.org/wiki/Franks_Casket
De oorspronkelijke tekst is: herh os sitæþ on hærmberge agl(ac) drigiþ swa hir i erta e gisgraf særden sorgæ and sefa tornæ
Farwerck – Noordeuropese mysteriëen: p. 602
Farwerck geeft de volgende vertaling: Hier zit de (als Wodan) vermomde op de berg van smarten. De inwijder sleept de ear-twijg (de met dit runenteken gemerkte kandidaat) naar het woud der verschrikking, verhef u uit de grot van zorg en harteleed.
5) Valknut en triquetra worden beide als naam gebruikt voor het symbool van de drievoudig ineengevlochten ‘vesica piscis’ als deze te zien is op Scandinavische stenen. Qua vorm is er echter een duidelijk onderscheid.
Walker – Dictionary of symbols and sacred objects p. 36
6) Edda – Snorri Sturluson (vert. Marcel Otten) p. 103
7) http://en.wikipedia.org/wiki/Hrungnir echter: http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/brallen
Ellis Davidson gaat hier nog een stuk verder in. Zij beweert dat de Valknut het symbool is van de macht van de god Odin om te binden en te ontknopen. Waarbij zij voornamelijk duidt op zijn macht om iemand te doen verlammen van angst of juist los te barsten in strijdfurie of berserkerwoede. Getuige de knoopvorm van de valknut en de connectie die Hrungnirs hart met moed heeft zou zij gelijk kunnen hebben, toch blijft dit op deze minimale gronden slechts een suggestie. H.E. Davidson – Gods and myths of Northern Europe p.147
8) www.etymonline.com/index.php?term=courage
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/moed
9) Hij stal de drie vaten met mede van de reuzin Gunnlod door haar berg in te gaan en met haar te vrijen. Gunnlod betekent ‘krijgsonthaal’. Indien de krijger te paard met de valknut tussen de benen – zo wij die zien op de herdenkingsstenen – Odin is, dan zou zij degene kunnen zijn die hem met drank verwelkomt. Ook heeft hij waarschijnlijk gedronken uit de bron van Urth onder de kosmische boom. Was het niet op het moment dat hij na negen nachten hangen aan de boom naar beneden reikte, dan wel toen hij dronk van de bron van Mimir, want de drie bronnen aan de drie wortels van Yggdrasil zijn uiteindelijk één en dezelfde.
http://en.wikipedia.org/wiki/Wyrd
Ook interessant: http://www.sacred-texts.com/bos/bos649.htm
Heb ‘m net gelezen, interessant onderzoek, Abe, bedankt voor het delen. Alleen, is de betekenis van de hrungisjarta nou dus ‘reuzenhart: een hart zonder angst’? Hart van de ingewijdde?
Letterlijk hart van de reus Hrungnir (Braller). Vanuit mijn interpretatie van het verhaal een moedig hart en dit weer combinerend met de gedenkstenen kan je speculeren dat dit het symbool is van iemand die het waard is om zich te scharen onder de krijgers in het Walhalla.
Ah, ok 🙂 Dus toch een best mannelijk symbool dan.
Nou het ligt nog wat ingewikkelder, want die moed krijgt hij weer van de drie- of negenvoudige godin van het lot,
De knoop is een oud symbool dat voor de magier een konkeet iets was. Hij sloot een wens of een vervloeking op in een knoop door er op te blazen. Als vrouwelijk symbool kan het nog uit de tijd van het matriarchaat stammen. Overigens krijgt het vrouwelijke bij de krijgersvolken een speciale plaats, waarbij juist de zachtheid en de zorg zeer sterk naar voren komen.
Ont-knopen is tot de waarheid of werkelijkheid komen.(de Gordiaanse knoop doorhakken) In de koop zitten betekent in het gevoel vastzitten wat direkt met de ziel te maken heeft, zo ook doen wat je hart je ingeeft. Het gaat hier niet om de ratio maar om de gemoedstoestand, de energieen van het hart of de ziel, tot razernij toe, waardoor je geen pijn voelt en geen angst kent.
Die uiting zien we nog in het ritueel dansen, schreeuwen en de tong uitsteken van de Maori-krijgers in Nieuw Zeeland.
De drie driehoeken kunnen duiden op: het drie keer draaien van de kandidaat in een magische leercyclus en op de drie reizen van de leerling vrijmetselaar bij zijn initiatie.
In veel culturen kent men op de een of andere wijze: Al het goede in drieen. Bij de oudere Turken moest ik vroeger altijd drie glaasjes thee drinken. Minder was niet goed, meer ook niet (gulzigheid).
Volgens de Orde der Verdraagzamen is er in de geest een afhaal- of opvangdienst voor de overledenen. Dat de Skandinaviers dit alleen voor de krijgers aangeven is niet zo verwonderlijk, omdat zij een krijgscultuur hadden , waarbinnen ook de inwijdingen plaatsvonden, zoals ook de jonge Masai zijn moed moest tonen door een leeuw te doden. We vinden het feitelijk in de een of andere vorm terug bij alle rites de passage van de natuurvolkeren.