Misschien ken je de uitspraak wel; ‘met Sint Juttemis’ (vroeger nog aangevuld met ‘als de kalveren op het ijs dansen’). Het is te vergelijken met ‘als Pasen en Pinksteren op één dag vallen’, dus nooit. Maar wie is die Sint Jutte? Officieel heeft zij nooit bestaan en is er dus ook geen speciale dag waarop zij vereerd wordt in de heiligenkalender. Jutte was waarschijnlijk de volkse benaming voor de pausin Johanna. (1) Een pausin? Ja, volgens vroeg dertiende-eeuwse kronieken heeft Rome ooit een pausin gehad.
De legende van pausin Johanna
Zoals wel vaker gebeurde in de Middeleeuwen ruilde Johanna haar jurk in voor een mannenkleed en ging vervolgens als man door het leven zonder dat iemand het doorhad. Ze was een eminent geleerde in de vrije kunsten en zo maakte ze snel carrière binnen de Katholieke kerk. Ze begon als klerk, maar van bisschop werd ze kardinaal en vervolgens tot Paus verkozen. Zij werd gekozen tot paus als Johannes XVIII Anglicus (‘pope Joan’). Dit zou rond het jaar 850 gebeurd zijn.
Zij kon haar vrouwelijkheid jarenlang geheim houden, tot het moment dat zij een minnaar kreeg die haar zwanger maakte. Deze minnaar wordt in de teksten een ‘familiar’ genoemd. Dit kan gewoon een bekende of een dienaar betekenen, maar ook een demon. Vooral protestantse schrijvers maakten haar daarom tot de moeder van de Antichrist. Helaas viel ze door de mand; tijdens een Paasprocessie kwam zij in haar barensweeën. Op dat moment hoorde het volk een demon van de lucht spreken: ‘Parce, Pater Patrum, Papisse Prodere Partum’: ‘Vader der vaderen, weersta toch de onthulling van deze barende paus!’ Toen ze toch moest bevallen deed zij dat ‘en plein public’ zittend op een paard (sic!). De verontwaardigde meute bond haar vast aan het paard en sleurde haar zo door de straten van Rome. Vervolgens stenigden zij haar en haar kind. (2)
De kakstoel
Toen het bedrog uit kwam was de kerk natuurlijk zwaar in verlegenheid gebracht. Sindsdien moesten pausen voor hun ‘inzegening’ eerst plaats nemen op een ‘Heilige of pauselijke Stoel’ genaamd de ’Sedia Stercoraria’, plat vertaald: de kakstoel. Deze stoel had een gat in het midden. De ‘would be’ paus nam daar op plaats met zijn mantel erover heen gespreid. Een jonge kardinaal greep naar zijn edele delen en als hij werkelijk het scrotum in de handen had riep hij de goegemeente toe: hij heeft ze! Of anders: ‘duos habet et bene pendentes’, hij heeft er twee en ze hangen goed! Hierop riepen de kardinalen; ‘Deo gratias’, God zij dank. Zo werd er zowel geverifieerd of het geen vrouw betrof èn dat hij niet gecastreerd was. Een priester mocht namelijk niet gecastreerd zijn. Dit laatste kwam in de vroege dagen van het pausdom blijkbaar nogal eens voor want het eerste concilie van Nicea (vierde eeuw n.o.j.) gaf als eerste canon het verbod uit zichzelf te castreren. (3)
De pausin in de tarot
Hoe mooi het verhaal ook is, het is te mooi om waar te zijn. Er is wèl bewijs voor het gebruik van stoelen met een gat er in voor de pauselijke inauguratie, maar de kans dat er ooit een pausin Johanna is geweest is minimaal. (4) Toch kunnen we wel degelijk een Middeleeuwse pausin vinden. Zij wordt zelfs meerdere malen afgebeeld tot op de dag van vandaag en wel als de tarotkaart van de hogepriesteres.
De hogepriesteres (kaart II van de hoge arcana) werd op laat-middeleeuwse tarotspelen de pausin genoemd. Hier wordt een vrouw afgebeeld met boek en staf die de pauselijke tiara draagt. Waarschijnlijk komt dit doordat de familie Visconti, opdrachtgevers van de beroemde vijftiende-eeuwse Visconti Tarot, een beroemde ketter in hun gelederen had. Manfreda Visconti was een van de Guglielmieten die een nieuw tijdperk van vrouwelijke pausen wilden inluiden. Manfreda werd als hun eerste pausin verkozen. Zij werd echter in 1282 als ketter verbrand. (5)
Abe van der Veen
1) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/sintjuttemis
Jutte komt in ieder geval al voor als naam van de paus in een Duits volksboekje uit 1480: ‘Ein Schön spiel von frau Jutten, welche papst zu Rom gewesen’ van Dietrich Schernberg.
Een andere benamingen voor de pausin was (H)Agnes, met de nadruk op ‘hag’. Volgens een zestiende-eeuws Duits werkje ‘Ein Schön Spiel von Frau Jutten’ is Lilith de grootmoeder van Jutta. Een andere mogelijkheid is dat Jutte een verbastering van Judith is die in de bijbelse apocrieven voorkomt als de vrouw die generaal Holofernes met een zwaard onthoofd. Een waarlijk manwijf dus. Haar feestdag was zeventien augustus, inderdaad een onmogelijke tijd om op het ijs te dansen!
2) The female pope – Pardoe
Dit boek is integraal te lezen op internet: http://www.users.globalnet.co.uk/~pardos/PopeJoanHome.html
Mijn versie is een combinatie van verschillende lezingen van het gebeurde.
http://en.wikipedia.org/wiki/Pope_Joan
3) Walker – Encyclopedia of myths and secrets p.475
http://popes-and-papacy.com/wordpress/?p=249
4) Baring – Gould – Curious myths of the middle ages p. 90
5) Innes – The Tarot p.20
http://www.users.globalnet.co.uk/~pardos/PopeJoanHome.html