Abrahamkoek
In dit artikel wil ik meer vertellen over de herkomst en betekenis van drie spreekwoorden en gezegden waar Abraham in voorkomt. Samen geven deze een interessante kijk op ouder worden en vooral de mijlpaal van de vijftigste verjaardag. Het gaat om ‘Abraham gezien hebben’, ‘In Abrahams schoot zitten’ en ‘hij weet waar Abraham de mosterd vandaan haalt’.
Al vanaf de negentiende eeuw wordt er gezegd dat degene die vijftig jaar wordt Abraham heeft gezien. Juist deze verjaardag wordt met extra aandacht gevierd. Vanaf eind jaren vijftig wordt er vaak een grote pop, de ‘Abraham’ in de tuin gezet. Wat langer geleden werd de jubilaris dan een koek in de vorm van Abraham gegeven. Als de jarige een vrouw betreft dan heeft zij Sara gezien en mogelijk wordt er dan een vrouwelijke pop – een Sara – in de tuin gezet. Deze laatste gewoonte zien we pas sinds het begin van deze eeuw en is een voortvloeisel van het gebruik rondom de Abraham . (1)
Abraham zien
De uitdrukking ‘Abraham gezien hebben’ betekende in de negentiende eeuw nog: hij is de vijftig gepasseerd en is nog ongetrouwd. Het had ook lange tijd de betekenis: hij is al gestorven. Het wordt dan vergeleken met de Latijnse spreuk ‘ad patres’: hij is naar zijn voorvaderen. Dit past goed bij Abraham, die gezien wordt als de ultieme voorvader. Hij is de legendarische stamvader van het Joodse en Arabische volk en nog vele andere volkeren en wordt daarom ook de aartsvader of patriarch genoemd. (2) Vanaf het begin van de twintigste eeuw krijgt ‘Abraham gezien hebben’ zijn huidige betekenis. Zij berust op een passage in de Bijbel waar Jezus een discussie voert met een aantal Joden in de tempel. Hij zegt o.a. tegen hen dat Abraham blij is met zijn komst. De Joden zeiden vervolgens: ‘U bent nog geen vijftig en u zou Abraham gezien hebben?’ Ze bedoelden daar waarschijnlijk mee: ‘U bent nog lang niet dood en hebt toch al met de doden gesproken?’ Waarop Jezus antwoord: ‘Waarachtig, ik verzeker u, van voordat Abraham er was, ben ik er.’
Wie deze passage letterlijk neemt zal aannemen dat iemand die vijftig wordt Abraham gaat zien. Dit verklaart wellicht de oudere betekenis van ‘gestorven zijn’, want Abraham was al honderden jaren daarvoor gestorven. Om hem toch te zien zou je zelf in het dodenrijk moeten zijn geweest. Een gewone sterveling kan dat alleen door zelf dood te gaan, maar Jezus lijkt in deze tekst te pretenderen dat hij in de geest kan reizen en zo contact kan maken met de aartsvader die in het dodenrijk verblijft. Iemand die Abraham ziet kan dus in de geest zijn. Anders gezegd herkent zo iemand zijn eigen ‘hogere zelf’. Dat is het zelf dat ook buiten het tijdelijke lichaam bestaat. (3)
In Abrahams schoot
‘in de schoot van Jezus’. Het laatste avondmaal – Palma Vecchio
Abraham wordt in de Joodse traditie gezien als degene die op de beste plek zit in het Paradijs. Hij zit op de ereplaats tijdens het hemelse banket. Wie net als hem het geestelijke pad volgt zal uiteindelijk ‘in Abrahams schoot zitten’. Dit gezegde is een stuk minder bekend dan het ‘zien van Abraham’ met vijftig jaar, maar minstens zo betekenisvol. Het betekent ongeveer een aangenaam leven leiden of op een prettige plek zijn. Het komt uit een passage in het Nieuwe Testament waar verteld wordt van de melaatse Lazarus die na zijn dood de ereplaats in het paradijs krijgt: in Abrahams schoot (of – anders vertaald – boezem). Dit kun je letterlijk opvatten zoals een kind bij zijn vader op schoot zit. Het kan ook gaan om de plaats direct naast de belangrijkste persoon aan tafel. Als je in die tijd op zijn Romeins ging aanliggen op de rustbank, dan zat je tegen de borst of – ruimer gezegd – in de schoot van de andere gast. Ook de ‘discipel die Jezus liefhad’ lag volgens de Bijbel tijdens het Laatste Avondmaal in zijn schoot. (4)
In de boezem of schoot van Abraham is de meest genoeglijke en meest eervolle plek omdat hij de eerste voorvader is. Ondanks de onderdrukking van de heidense voorouderverering door het christendom bleef het toch nog lange tijd belangrijk om een goede verhouding te hebben met de voorouders. Zij zijn ook de doden waarvoor gebeden moest worden en die men soms eer bewees met een lege plaats aan tafel tijdens speciale dagen waarin de doden werden vereerd. Abraham is te zien als de christelijke versie van die voorvader. Hij is de man met het grootste geestelijke gezag. Hij is de ‘voorsaet’, de voorvader uit wiens zaad vele volkeren voort zijn gekomen. Wie daar naast mag zitten, zit naast een persoon met een krachtige uitstraling. Hij zit op een plek die een gevoel van grote zaligheid geeft, een plaats die je niet zomaar krijgt, maar die je door je levenservaring hebt afgedwongen.
De mosterd van Abraham
Lazarus in de schoot van Abraham. Zuidelijk portaal abdij van Mossaic
Het spreekwoord ‘Weten waar Abraham de mosterd vandaan haalt’ past goed bij deze redenering. Het betekent op de hoogte van de zaak zijn, goed bij de tijd zijn, bij de pinken zijn, of – om een ander spreekwoord te gebruiken – ‘van de hoed en de rand weten’. Aan dit spreekwoord kleeft een bepaalde ironie. Het geeft zo meer boerenslimheid aan dan wijsheid, of anders dat diegene over wie het gaat een geheimpje weet dat ook weer niet zo speciaal is. Hij weet bijvoorbeeld al waar de kinderen vandaan komen of wie er achter de Sinterklaasmaskerade zitten. Ondanks deze lichte ironie refereert het toch naar een wijsheid en ervaring die is gekomen met de jaren met als grote voorbeeld de wijsheid van Abraham.
Abraham offert Isaak – De la Hire
Het woord mosterd hierin is vrij onbegrijpelijk tot je weet dat het oude woord voor takkenbos – ‘mutsaard’ – nogal eens werd verbasterd tot mosterd. Abraham wordt in de Bijbel opgedragen om zijn zoon Isaak te offeren aan God. Hij gaat hier zover in mee dat hij een takkenbos gereed heeft gemaakt voor een brandstapel en er hem al op heeft vast gebonden. Pas als hij zijn mes pakt wordt hij gestopt door een engel van God. Hij mag een ram offeren in plaats van zijn zoon.
Je zou kunnen redeneren dat Abraham het spel van God mee speelt en dat hij stiekem wel doorheeft dat dit om een test van zijn geloof gaat en dat zijn zoon nooit echt geofferd hoeft te worden. Tegelijk wordt ook zijn zoon getest in zijn vertrouwen. Isaak bestijgt uiteindelijk vrijwillig de brandstapel. Abraham is dus op de hoogte van het hogere spel, van het inwijdingsmysterie dat voor de jonge Isaak een zaak van leven of dood lijkt te zijn. Zijn vader weet wel beter; hij weet waar hij zijn mutsaard vandaan haalt.. (5)
De most van Barthel
‘Er weiss wo Barthel most holt’ – Eduard Bendemann 1837
Deze theorie over de herkomst van dit spreekwoord wordt door velen betwijfeld omdat er een vergelijkbaar Duits spreekwoord bestaat: ‘Er weiss wo Barthel Most holt’. Dit spreekwoord heeft ongeveer dezelfde betekenis, maar een – op het eerste gezicht – onbekende Barthel in plaats van Abraham haalt er de ‘most’ in plaats van de mosterd. Bij zo’n spreekwoord kan er geen sprake van een mutsaard zijn. Toch zijn er frappante gelijkenissen: Barthel is in Oostenrijk een naam voor de helper van Sint Nicolaas die de kinderen angst aanjaagt of zelfs meeneemt in zijn mand. Zijn naam komt van Bartholomeus en betekent ‘rijk aan rimpels’, heel erg oud dus. Most is het geperste, maar nog niet gegiste, sap bij de wijnbereiding. De most zou je kunnen vergelijken met het onnozele kind die nog zijn ‘gistingsproces’ moet meemaken, oftewel nog ingewijd moet worden. Daarna is hij een ervaring rijker. Hij is geworden als Barthel en weet nu ook hoe het ‘complot’ in elkaar steekt, hij weet van de hoed en de rand. Beide spreekwoorden worden ook dubbelzinnig gebruikt, waarbij de Abraham of Barthel een onschuldig boodschapje lijkt te doen – most of mosterd halen – maar stiekem een erotische ontmoeting heeft. (6)
Net als de jonge Isaak weet het kind eerst niet waar het aan toe is, maar de vaders Abraham en Barthel zitten in het complot, zij zijn op de hoogte en dat geeft ze gezag. Barthel is net als Abraham te zien als een voorouder. Wie Abraham ziet, ziet de geest van zijn belangrijkste voorouder, de stamvader. Lazarus was in het dodenrijk geweest en terug gekeerd, maar ook de gemaskerde mannen in het gevolg van Nicolaas, zoals Barthel zijn – door zich te vermommen of te maskeren – in de geestenwereld getreden en daarna weer terug gekomen in de mensenwereld. Daar in die wereld vinden ze de ‘most’ of de mosterd, ze vinden daar de nooit oprakende levenskracht die ten grondslag ligt aan de materiële, gemanifesteerde wereld. Zij weten het geheim van de voorouders, zij weten het geheim van Abraham! (7)
Het mosterdzaadje
Boom van Jesse – Girolamo
Toch hoeft het niet om ‘most’ of een ‘mutsaard’ te gaan, ook mosterd is prima verklaarbaar. Al in de Bijbel wordt de les getrokken van het mosterdzaad, dat uit iets heel kleins toch iets groots kan groeien. Uit het kleine mosterdzaadje groeit een plant die zo groot kan worden als een boom! Ook Abraham is te zien als zo’n mosterdzaadje: hij is de ‘voorsaet’ (een oud woord voor voorvader of stamvader) van een groot geslacht dat uitmond in vele volkeren. Uit zijn zaad ontstaat een enorme stamboom die je kunt vergelijken met de boom van Jesse waar Jezus uit ontsproot. (8)
Het levenswiel
Na dit onderzoek naar de betekenis van de spreekwoorden rondom Abraham kan je stellen dat de vijftigste verjaardag een fase inluidt in het mensenleven die meer naar binnen, naar de geestelijke wereld gericht is en waar we kunnen worden als de wijze, oude Abraham. Op de afbeeldingen van het levensrad of het rad van fortuin zie je hoe iemand tussen de 0 en 25 in de jeugdfase zit en met het wiel mee opklimt. Als deze tussen de 25 en 50 is, is hij in de fase van volwassenheid gekomen en is dan bovenop het wiel geklommen. Uiteindelijk volgt de fase van vijftig jaar en ouder. Dit is een neergaande fase die onherroepelijk leidt tot de dood.
Wiel van fortuin – Christine de Pisan 1455 Rechts op het wiel daalt de oude, kalende man af naar zijn onvermijdelijke lot, de dood.
Dat vijftig jaar hier het startpunt voor is, komt waarschijnlijk omdat het getal volgt op de magische zeven maal zeven. De zeven is het heilige getal van de voleinding van een proces, zoals God volgens de Bijbel in zeven dagen de wereld schiep. Als het leven opgevat wordt als een inwijdingscyclus dan heeft iemand – door met het jaarwiel mee te draaien – zeven maal zeven keer het proces afgerond van opstijging naar de bovenwereld en afdaling in de onderwereld, tot hij eindelijk het paradijs hier op aarde kan brengen. Ook is er dan vijftig keer mee bewogen met de op- en neergang van het jaarwiel. Zoals het jaarwiel een lente, zomer, herfst en winter heeft, zo heeft het levenswiel zijn jeugd, volwassenheid, ouderdom en dood. Vijftig is zo het punt van de laatste inwijding. Met het zien van Abraham zie je ook de dood in de ogen. Het markeert de drempel naar de fase van de ouderdom. Hierna werd je opgenomen in de selecte groep van wijze mannen en vrouwen van de gemeenschap. (9)
Conclusie
In vele culturen en ook bij ons, tot nog niet zo lang geleden, werd de ouderdom sterk geëerbiedigd. Er was ontzag en eerbied voor iemands grijze haren. Dit heeft te maken met dit proces van op- en neergaan waarbij een diepe levensgroef wordt bereikt die wel moet leiden tot een grote wijsheid en levenservaring. De jongere generatie kon deze uit de aard der zaken nog niet bereikt hebben. Daarom zegt men ook ‘wijsheid komt met de jaren’. Tegenwoordig is dit idee van meebewegen met de energie van de natuur en meedraaien met het wiel van het leven in onbruik geraakt. In een mentaliteit die alleen groter, sneller en meer waardeert is de waardering van de ouderdom sterk gedaald. Dit is logisch wat betreft de oudere die ook vastzit in een ‘moderne’ levenshouding. Een dergelijke mentaliteit kan bij zo iemand nooit tot verdieping en verinnerlijking of vergeestelijking leiden. Toch is het ook jammer, want ook nu zijn er nog mensen wiens doorleefdheid te zien is in de diepe groeven van zijn of haar gelaat. Hij die na zijn vijftigste jaar zijn blik naar binnen keert, kan de dood in het gezicht zien en toch lachen. Hij is als Isaak, wiens naam ‘hij moge lachen’ betekent en die Abraham ziet op het moment dat de dolk neerdaalt, maar toch vertrouwen houdt in het grotere plan. (10)
Abe van der Veen
- Lees over jarig zijn ook dit artikel van mijn hand: https://www.abedeverteller.nl/de-betekenis-van-jarig-zijn-vier-je-genie/
https://www.abrahamsara.nl/waarkomtabrahamvandaan.htm
https://onzetaal.nl/taaladvies/abraham-zien/%20
Abraham is een Bijbelse figuur uit het oudtestamentische boek Genesis. Hij is de stamvader van de Joden en de Arabieren. Op instigatie van God leidt hij zijn familie uit de stad Ur naar het land dat wij nu Israël noemen. Ook beloofd God hem een rijk nageslacht. Abraham heeft een rechtstreeks contact met God en vertrouwt op hem in alles. Toch bleven hij en zijn vrouw Sara kinderloos tot hun resp. honderdste en negentigste levensjaar. Toen kregen zij eindelijk een zoon genaamd Isaak. Het kind moest van God dienen als brandoffer, maar op het laatste moment werd Abraham door een engel ervan weerhouden om zijn kind te doden. In plaats van zijn kind offerde hij toen een ram die hij dichtbij vond en die vast zat in een doornstruik. (Genesis 12-23) - Johannes 8: 56-58
https://onzetaal.nl/taaladvies/abraham-zien/
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/abraham
https://nl.wikipedia.org/wiki/Aartsvader - Lucas 16:22
Tolle, Eckhart – De kracht van het Nu p.95
Volgens Eckhart Tolle in zijn beroemde boek ‘De kracht van het Nu’ wil Christus met zijn woorden: ‘voordat Abraham er was, ben ik er’, zeggen dat zijn Goddelijke kern buiten de tijd bestaat, dus er altijd al is geweest. - https://en.wikipedia.org/wiki/Bosom_of_Abraham
ter Laan, K. – Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen 2005 p. 14
Stoet, F.A. – Nederlandse spreekwoorden en gezegden 1953, 1e druk 1902 p. 6 - Stoet, F.A. – Nederlandse spreekwoorden en gezegden 1953, 1e druk 1902 p. 6
- http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/mosterd
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/abraham - ook in Nederland kende men vroeger het spreekwoord: ‘Weten waar Bartel zijnen wijn tapt’.
Alleen Farwerck legt de link tussen de Barthel van de maskerades en die uit het spreekwoord. Duitse sites geven verschillende andere verklaringen. Barthel is daar bv. de naam voor de ooievaar die de kindertjes haalt, maar ook de naam van een dienaar die elke keer dat hij ‘most’ moest halen van zijn meester stiekem naar zijn minnares ging. Op het schilderij gaat het zelfs om een monnik die stiekem bij Bacchus op bezoek gaat om zich tegoed te doen aan de wijn.
Mosterd heeft zijn naam waarschijnlijk gekregen omdat bij de bereiding van de mosterd de gemalen mosterdzaadjes gemengd werden met most.
https://de.wiktionary.org/wiki/wissen,_wo_Barthel_den_Most_holt
Farwerck, F.E. – Noordeuropese Mysteriën 1978 p. 260 - http://www.brauchtumsseiten.de/a-z/b/bartl/home.html Volgens deze site zou Barthel mogelijk ‘hij die uit de hel komt’ beduiden.
Farwerck, F.E. – Noordeuropese Mysteriën 1978 p. 260
De woorden masker en mom betekenden vroeger ‘geest’. Door zich te vermommen werd je als het ware opgenomen in het geestenleger. Veel getuigenissen hiervan zeggen dat deze vermomde groepen zich in de huizen tegoed deden aan de wijn (most). In de sagenversie hiervan dronken zij zich laveloos, maar bleek de voorraad wijn in huis de volgende dag toch intact te zijn. Voor mij staat hier de wijn voor levenskracht. - Mattheüs 13
https://nl.wikipedia.org/wiki/Boom_van_Jesse - https://vlichthus.nl/abraham-50-jaar/
- https://www.meertens.knaw.nl/nvb/verklaring/naam/Iza%C3%A4k
Abraham of Ibrahim is niet alleen een oude door het leven gerijpte man. De 50 is 5 is de pentagram,vijfpuntige ster, de mens van Davinci.Hij heeft het hoogste punt bereikt, het leven doorgrond, zijn gezellentijd is voorbij. Uit zijn schoot kwam zijn zoon, het nieuwe leven. De zoon in hemzelf,zijn geesteswezen, dat blijft leven als hij zijn ego wil offeren. Het gaat ook hier weer om de opstanding uit de dood van onwetendheid en gebondenheid van het lagere zelf.Dan weet hij van het gistingsproces, de vergeestelijking uit het drab van het leven, dat tevens het brandhout is voor de purificatie, de veredeling of het alchemisch proces.