Iedereen denkt het sprookje van Assepoester te kennen, maar toch blijven de meesten van ons steken in de Walt Disney versie. In deze versie speelt zij een passieve rol waarin zij voornamelijk een slachtoffer is, tot zij gered wordt door de prins. Wie echter verder kijkt dan de oppervlakte zal zien dat Assepoester juist een heldin is, die zich op het pad bevindt om een priesteres of een sjamanka (vrouwelijke sjamaan) te worden!
Assepoester is een zeer oud en wijdverbreid verhaal. Het element van de schoen die slechts past aan de voet van één meisje komt al voor in een anekdote over de Egyptische prinses Rhodopis van de Griekse geschiedkundige Strabo (eerste eeuw n.o.j.). In het sprookje ‘Ye Xian’ uit China (negende eeuw n.o.j.) vinden we – bijna – alle elementen terug en is daarom te zien als de oudste versie. Het verhaal is door de hele wereld te vinden van Zuid-Amerika tot in Azië. De oudst genoteerde versie uit Europa is het Italiaanse sprookje Zezolla uit de Pentamerone van Basile uit 1634. (1)
Ik zal hier de belangrijkste elementen van het sprookje bij langs gaan en deze een duiding geven. Hiervoor gebruik ik de versie van de gebroeders Grimm. Waar nodig vul ik deze aan met andere oorspronkelijke versies. Ik kies voor het sprookje van Grimm boven de bekendere versie van Perrault omdat deze getrouwer uit het volk is naverteld. (Wie wil kan hier eerst het sprookje nog eens nalezen.)
Wat is het toch met stiefmoeders in sprookjes?
De moeder van Assepoester sterft en haar vader trouwt een nieuwe vrouw. Deze geeft Assepoester een ‘stiefmoederlijke’ behandeling. Zij en haar dochters behandelen haar als huissloof. De slechte naam van stiefmoeders kan – naast de voor de hand liggende problemen rond hechting aan een kind van een eerder huwelijk – te maken hebben met de eerste moeder van ons allen; moeder aarde. Als Assepoester een verhaal is dat gaat over bewustzijn dan is de ware moeder te zien als moedertje aarde. Op het moment dat het meisje haar verbondenheid met de aarde verliest sterft in zekere zin haar ware moeder. De fysieke moeder van deze wereld neemt het over en in die zin is elke biologische moeder niet meer dan een stiefmoeder. Terwijl vanuit het bewustzijn van moeder aarde alles gebeurt in een flow of trance, wordt het leven bij de stiefmoeder een niet aflatende lijst van taken. Deze moeder richt de aandacht op de vijf zintuigen en de gedachtenwereld. Vanuit dit dualistische bewustzijn is er altijd afstand tot de wereld van energie en gevoel en daardoor geen werkelijke voldoening. Het plezier van de flow is veranderd in een stroom van klusjes die met weerzin gedaan moeten worden. Continu wordt de aandacht van het meisje gericht op de materie of op de gedachtenwereld. Zo wordt zij neergedrukt in de stof en vernederd. Zij doet haar klussen echter ijverig en zonder klagen en zo blijft zij ‘bijna’ egoloos. Ook de oude verbinding tussen de god en de godin lijkt verdwenen; Als je de vader in het sprookje vergelijkt met de god van bewustzijn, dan kiest hij er niet meer voor om zich te verenigen met de moedergodin van energie, maar kiest hij voor de stiefmoeder; een valse godin, de ‘mater materia’, Maya, de godin van de valse schijn, van de pure gerichtheid op materiële dingen.
Blazen in de haard
Vanwege deze situatie krijgt het meisje de naam Assepoester (of zelfs Assegat). ‘Poesten’ betekent blazen. Assepoester is dus degene die in de as blaast. Zij slaapt bij de centrale haard in het huis en blaast daar op de kooltjes in de as om het vuur in de ochtend weer aan te krijgen. Ook de andere Europese namen verwijzen naar iemand die bij de as zit: Asschenputtel, Askungen (Noors), Cinderella en Cendrillon.
Nu is deze taak minder nederig dan het lijkt. Het bewaken van het vuur in de haard van de tempel was in de heidense wereld zelfs een heilige taak die alleen door maagdelijke priesteressen gedaan mocht worden. Zij bewaakten het centrale haardvuur van de godin. Bij de Romeinen was dat de godin Vesta, bij de Grieken Hestia, en bij de Kelten heette zij Brigid. (2)
Assepoester houdt met moeite leven in het vuur van de haard. De haard is het hart, het centrum van het huis, en staat symbool voor het centrum van de persoon. De wezenlijke kern van Assepoester is niet aangetast. Zij blijft bij haar centrum, zij blijft bij haar eigenheid. Wie het vuur aan kan houden, blijft ondanks alle tegenslag bij zichzelf en goed gefocust. (Focus is het Latijnse woord voor haard). Ook is de haard een verbindingsweg met de geestelijke wereld. Via het rookgat is de ‘andere wereld’ te bereiken.
De heilige hazelaar
Haar vader gaat op reis en vraagt aan zijn dochters wat zij willen hebben. De beide stiefzusters vragen om dure kleren en juwelen, Assepoester vraagt slechts om de eerste tak die zijn hoofd aan zal raken bij zijn terugkomst. Dit blijkt een tak van de hazelaar te zijn. Terwijl de stiefzusters om uiterlijke dingen vragen, blijft Assepoester trouw aan zich zelf. Zij vraagt slechts om een teken. Wat zal haar noodlot zijn? Het ‘toevallige’ teken is duidelijk. De hazelaar is de boom van wijsheid die in de folklore gebruikt wordt om er een wichelroede van te maken. Ook de toverstaf in de folklore en de herautenstaf van de god Hermes, de caduceus, zijn – meestal – gemaakt van de hazelaar. Ze krijgt met de tak een kiem van wijsheid om haar eigen intuïtie te ontdekken. De tak kan een middel worden om te ‘reizen’, om te kunnen kiezen uit verschillende bewustzijnsniveaus.
Zij plant deze tak op het graf van haar moeder. Hier komt zij trouw elke dag om te huilen en te bidden. De tak groeit uit tot een boom. Een wit vogeltje (mogelijk een duif) zit op een tak in de boom en geeft haar alles wat zij wenst. (3) Door te bidden (mediteren) en te huilen op het graf kan daar een heilige plek ontstaan. Assepoester kan de connectie met de Grote moeder en haar wereld weer maken. De hazelboom wordt almaar groter tot zij klaar is om deze – net als de Noordse god Odin dat doet met de wereldboom Yggdrasil – als paard te gebruiken om de negen werelden te bereizen. Of om – net als Hermes – de hazelaar als caduceus/ toverstaf te gebruiken om astraal te reizen! De Noorse naam van Assepoester; Askungen bevestigt deze connectie met de boom om te reizen. Ask is es en Yggdrasil is de grote es die fungeert als wereldboom in de Noordse mythologie.
Op het eerste gezicht is het witte vogeltje de ziel van haar moeder. Later in het verhaal blijken er ook duiven in de hazelaar te zitten. De duif is tegelijk het symbool voor de ziel en voor de grote godin, met name voor Aphrodite. Zij staat onder andere voor vrouwelijke seksualiteit. Assepoester is klaar om haar ‘wederhelft’, haar zielenpartner te ontmoeten. De boom is ook te zien als een wensboom. De Romeinse naam van Aphrodite; Venus is verwant aan het werkwoord ‘wensen’. Als zij weer in haar wereld kan komen, energie kan halen uit de onuitputtelijke bron en in verbinding kan zijn met de Godin, dan kunnen al haar wensen uit komen! Je zou het vogeltje ook kunnen zien als haar intuïtie. Door haar intuïtie weet zij de juiste beslissingen te maken en kan zij de connectie weer maken met de kracht van moeder aarde. (4)
Het verzamelen van de beenderen
Een variant op dit gebeuren vinden we in een Schots sprookje waar het meisje hulp krijgt van een gehoornd schaap. Dit schaap wordt door haar stiefmoeder opgegeten, maar Assepoester verzamelt de beenderen en rolt die in de vacht. Het schaap kan herleven! Helaas heeft ze wel één hoefje van het schaap vergeten, en sindsdien is het schaap mank. Ook in de Chinese versie komt dit thema voor, echter dan met een vis. Dit gegeven van het verzamelen van de beenderen is oeroud en komt voor in diverse sjamanistische rituelen. In de beenderen zit de ziel en door het ritueel kan het wezen opnieuw tot leven komen. De aspirant-sjamaan verliest al het tijdelijke tot de ‘beenderen’, het wezenlijke overblijft. Vaak is het geslachte dier of mens na afloop wel mank. De vraag is of we de mysterieuze helpster moeten zien als de ziel van de moeder of toch als het hogere zelf, de ‘genius’ van Assepoester. Omdat Assepoester – later in het sprookje – haar schoen verliest en daardoor ook een soort van mankheid vertoont, neig ik ertoe om te zeggen dat zij zelf – hier in diervorm – een dood- en wedergeboorte moet ondergaan. Zo wordt zij geïnitieerd en is zij wijs genoeg om te kunnen reizen naar het bal. (5)
Assepoester als sjamanka
In de Chinese variant ‘Ye Xian’ uit de negende eeuw krijgt ze van de vis die uit zijn beenderen herrezen was, gouden sandalen en een jurk gemaakt van de veren van een ijsvogel. Beide zijn ook kledij die gedragen werden door sjamanen in die regio. Zij was zo mooi als een ‘hemels wezen’ staat er in de tekst. In de tekst van Grimm is de baljurk van goud en zilver en ook de schoentjes zijn van goud. In de versie van Perrault is haar jurk ook van goud en zilver, maar nu blijken de schoentjes van ‘verre’. Dit wordt meestal vertaald als van glas, maar het zou ook ‘vair’ kunnen zijn, oftewel muiltjes van eekhoornbont. (6) Beide keren laat het materiaal van de schoentjes zien dat Assepoester ermee kan reizen naar de andere wereld. Het glas doet denken aan de ‘glazen berg’ die de prinses – in een aantal sprookjes – moet beklimmen om haar prins te ontmoeten. Het eekhoornbont doet denken aan de eekhoorn Ratatoskr die de wereldboom Yggdrasil beklimt.
In de versie van Grimm kan Assepoester tot twee keer toe de prins ontvluchten, door eerst een duiventil in te klimmen en op de tweede dag een perenboom. ‘Ze klom zo vlug als een eekhoorntje tussen de takken’, staat er letterlijk! Zij klimt er vervolgens aan de andere kant weer uit voordat de til of boom door de koning omgehakt kan worden. Beide keren kan je zeggen dat ze haar trance-reis onderbreekt om via het reismiddel van de paal of boom terug te keren in haar gewone bewustzijnstoestand van materie-in-gedachten.
De betekenis van het schoentje
Bij de derde keer verliest Assepoester haar (glazen) muiltje en daarmee kan de prins haar terugvinden in de materiële wereld. De eminente historicus Ginzburg noemt – in zijn boek over de extases van de heksen – het verlies van haar schoentje ‘monosandalisme’ en vergelijkt dit met verschillende Griekse helden zoals Jason en Theseus. Ook hun uitverkorenheid bewijzen zij via hun schoeisel. Jason draagt maar één sandaal als hij het paleis binnenkomt en Theseus presenteert de schoenen van zijn vader. Ginzburg ziet dit als een teken van iemand die het rijk van de doden/geesten heeft bezocht. Het paleis van de prins zou dan staan voor de ‘andere’ wereld. Dit is een plek die alleen door trance/extase bezocht kan worden. In de geestenwereld zijn twee voeten niet nodig, dualiteit maakt plaats voor éénheid. De ware held heeft één geschoeide voet in de mensenwereld, maar blijft met één blote voet in de geestelijke wereld. Hiernaast is als verklaring voor het kleine schoentje ook een seksuele connotatie mogelijk. De schoen zou daarbij symbool staan voor de vagina. De voet in de schoen steken wordt dan een eufemisme voor de seksuele daad. (7)
De valse bruid
De twee stiefzussen proberen deze kwaliteit na te bootsen en spelen vals door hun teen of hiel weg te snijden, maar de duifjes verraden hen. Ze roepen ‘roekoe, er is bloed in de schoen, de schoen is te klein, dit zal de echte bruid niet zijn.’ Deze twee duifjes zitten in de hazelaar. Ze pikken de stiefzusters later bij de bruiloft als straf de ogen uit en maken hen zo blind. Nooit zullen zij weer in staat zijn om de geestelijke wereld waar te nemen. De stiefzusters zijn te zien als valsspelers. Zij kunnen alleen de sjamanistische reis maken door bloed te laten vloeien, door hun levensenergie weg te geven. Je kunt ze vergelijken met degenen die door middel van drugs hun weg forceren naar de andere kant en daar fysiek en geestelijk flink tol voor moeten betalen. Assepoester is als een Hermes met gevleugelde schoenen en kan zonder zo’n offer de trancereis maken naar het betoverde land.
Conclusie
Door te ‘poesten’ in de haard blijft Assepoester in haar centrum en trouw aan zichzelf. Door het graf van de moeder te bezoeken werkt zij aan een hernieuwde band met de Godin, moeder aarde. De hazelaar en het duifje wijzen haar de weg naar binnen. Zelfs als alles hopeloos lijkt geeft zij niet op en zij herrijst uit de as. Dan kan de reis beginnen van het materiële, dualistische bewustzijnsniveau naar een bewustzijn op geestniveau. Nog twee keer komt zij terug omdat de transformatie nog niet compleet is, maar de derde keer laat zij in de geestelijke wereld een teken achter dat zij nu ‘door het oog van de naald’ kan, dat zij het onmogelijk kleine en glazen schoentje zelfs in de fysieke wereld – en zonder hulp – kan passen. Assepoester bewijst hiermee dat zij de ware bruid is. De duiven zitten bij haar op de linker- en de rechterschouder. Haar mannelijke en haar vrouwelijke kant zijn in balans. Zij kan zich opmaken voor het ‘hieros gamos’, het innerlijk huwelijk dat zij viert met haar prins. Dit maakt haar tot een geoefend reiziger tussen de werelden, tot een ware sjamanka!
Abe van der Veen
1) http://www.ancient.eu/article/1038/
https://en.wikipedia.org/wiki/Ye_Xian
Dekker, Kooi, van der en Meder – Van Alladin tot Zwaan kleef aan 53
2) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/assepoester
https://nl.wikipedia.org/wiki/Assepoester
3) Dit is te vergelijken met het popje uit het Russische sprookje van Vasalisa de wijze. Ook deze geeft hulp in moeilijke tijden in ruil voor veel liefde en aandacht en is een laatste herinnering aan / connectie met de overleden moeder van het stiefmoederlijk behandelde meisje. Het popje wordt door Pinkola Estes in haar beroemde boek ‘De ontembare vrouw’ gelijkgesteld aan de intuïtie. Ik verbind het ook met het hogere Zelf.
Pinkola Estés, Clarissa – De ontembare vrouw 98-101
4) Walker, Barbara – Encyclopedia of myths and secrets 399
5) http://www.sacred-texts.com/neu/celt/pt2/pt235.htm Deze versie heet ‘The sharp grey sheep’.
Eliade, Mircea – Shamanism 160-165
In het sprookje van Grimm ‘van de Wakelboom’ komen deze versies bij elkaar en wordt het ondergeschoven kind door de stiefmoeder opgegeten en de beenderen door zijn zusje verzameld. Zij worden in een holte in de jeneverboom gelegd om vervolgens als vogel uit de boom op te stijgen. Later komt de vermoorde jongen heelhuids uit de jeneverboom tevoorschijn.
6) Ginzburg, Carlo – Extasies 248
http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002886.html
7) Ginzburg 243
Walker 168
Dankjewel!
Hier heb ik het een en ander gelezen dat ik nog niet wist!
Zelf heb ik me lange tijd Assepoester genoemd in een spelletje. Maar dat ze ook met het Sjamanisme was verbonden heb ik me nooit beseft! Het past in ieder geval goed in mijn eigen verhaal/sprookje.
Ik ben blij dat ik je website heb ontdekt, wie weet komen we elkaar in levende lijve eens tegen.
Lieve groet uit het bos,
Anne
Dank voor je compliment, je bent altijd welkom op een van mijn vertelvoorstellingen 🙂