In ons mycofobe (paddestoelenhatend) landje staan paddenstoelen bijna altijd in een kwade reuk. Veel mensen geloven dat alle paddenstoelen – behalve de champignons uit de winkel – giftig zijn. Wie toch paddenstoelen plukt wordt vaak gezien als verdacht en gevaarlijk bezig. Hoe anders is het in landen als Polen en Rusland die duidelijk mycofiel (paddenstoelenminnend) zijn. Zij waarderen de smaak en herkennen de eetbare soorten. De folklore rondom de paddenstoel is in onze contreien daarom voornamelijk negatief geladen. Dit vinden we al terug in namen als Judasoor, heksenboleet en duivelsbrood. Toch is er ook het lieflijke elfenbankje. Hoe dit ook zij, er hangt duidelijk een zweem van mysterie rondom de paddenstoel. Ik wil hieronder de folklore van de paddenstoel behandelen, waarbij ik vooral inzoom op de illustere vliegenzwam.
De stoel van een pad
Paddenstoel betekent letterlijk stoel van een pad. Ook in het Engels is er de naam ‘toadstool’. Hierbij is het specifiek de benaming voor een giftige paddenstoel. Zowel de pad als de paddenstoel werden gezien als zeer giftig. De pad werd ook gezien als een heksendier. Deze dieren – zoals katten, vleermuizen als padden – waren in werkelijkheid vermomde duivels. Het is waarschijnlijk niet toevallig dat zowel de vliegenzwam als sommige soorten padden een hallucinogene substantie op hun huid hebben. Hallucinogene stoffen vervormen en veranderen de werkelijkheid en laten je zo buitengewone dingen zien of ervaren. Dit werd door vorige generaties veelal geïnterpreteerd als duivels en giftig!
Stinkzwam en heksenboter
Een van de beruchtste paddenstoelen is de stinkzwam. Als het vruchtbeginsel boven de grond komt heet dit een ‘duivelsei’ of ‘heksenei’. Het wordt soms gebakken en gegeten als afrodisiacum. Als het er stinkend en in volle glorie staat leidt de vorm tot onzedige associaties. In het Latijn wordt hij daarom de ‘phallus impudicus’ genoemd oftewel de schaamteloze penis. In Nederland wordt hij soms de heksenpenis genoemd. Heksen zouden de verleiding niet kunnen weerstaan om er schrijlings op te zitten en een bevruchting zou dan leiden tot een duivelskind. In het Victoriaanse Engeland werd de stinkzwam zo aanstootgevend gevonden dat ene ‘aunt Etty’ ze methodisch uit het bos verwijderde en vernietigde voordat onschuldige jonge maagden ze zouden zien en op onzedige gedachten zouden kunnen komen. (1)
Een minder bekende zwam is de heksenboter. Deze slijmzwam ziet er uit als een fel gele klodder smurrie op een oude boomstronk. Zijn naam heeft hij gekregen van het volksgeloof dat heksen ‘s nachts op een magische wijze boter stalen. Soms verloren ze tijdens hun heksenvlucht wat van die boter en dat viel dan onderweg op de grond. Anderen beweren dat het niet om boter gaat, maar om heksensnot..
Ook is er de heksenkring, een kring van paddenstoelen waarvan wij nu weten dat zij ontstaat door de radiale groei van de ondergrondse draden van het mycelium. In het volksgeloof zouden ze ontstaan zijn omdat de heksen er in de nacht een wilde rondedans hielden. Het is een gevaarlijke plek, wie in een heksenkring stapt, kan er niet zomaar weer uit komen. Je zou er ook ziek van kunnen worden. In Keltische streken waren het juist de elfen die deze kringen hadden gemaakt door middel van hun rondedans. Via de elfenkring kon je toegang krijgen tot de elfenwereld. Velen vonden die toegang, maar weinigen kwamen terug. Het is dus oppassen geblazen met die zwammen! (2)
Fresco kathedraal van Hildesheim ca. 1400
Toch is het niet alleen maar kommer en kwel met die paddenstoelen. De oude Grieken noemden ze het ‘voedsel van de Goden’ en de Romein Ovidius schrijft in zijn Metamorfosen dat in het begin van de wereld de mensen voortkwamen uit paddenstoelen die na de regens ontstonden.
Vooral in Oost-Europa vinden we positievere verhalen rondom paddenstoelen. Een Hongaarse heiligenlegende zegt bijvoorbeeld dat de paddenstoelen een heilige oorsprong hebben: sint Petrus wandelde met Jezus in het bos en probeerde wat brood te eten. Hij moest het echter telkens uitspugen om op een vraag van Jezus te kunnen antwoorden. Overal waar hij het brood uitspuugde ontstonden er paddenstoelen. (3)
Paddenstoelen en kabouters
Natuurlijk wordt de paddenstoel (en vooral de vliegenzwam) nog het meest geassocieerd met de kabouter. Dit zou te maken kunnen hebben met het volksgeloof in paddenstoelengeesten. Als er in Siberië iemand van de vliegenzwammen heeft gegeten dan kan hij praten met de zwamgeesten. Deze geesten hebben meestal een dwergvorm, maar zij lijken ook enigszins op de paddenstoel zelf. Dichterbij huis komt een vergelijkbaar volksgeloof voor in het Oostenrijkse Stiermarken. Hier wordt geloofd aan vegetatiegeesten met de naam ‘Schwammseelen’ (zwammenzielen) of ‘Schwamzwergeln’ (zwamdwergen). Zij helpen bij de groei van de paddenstoel. Ook kunnen ze je helpen bij het vinden van zwammen, je moet dan aan ze offeren en de juiste formule zeggen. Ook de elfen van Ierland verstoppen zich soms achter paddenstoelen of kunnen zich in paddenstoelen veranderen. (4)
De betekenis van de vliegenzwam
Victor Hugo – Champion ca. 1850
Na al dit gezwam wordt het hoog tijd om de meest archetypische der paddenstoelen te introduceren, degene die qua folklore, mythologie en symboliek boven alle andere zwammen uitsteekt en dat is natuurlijk de vliegenzwam (amanita muscaria)! Bijna iedereen kent deze rode paddenstoel met witte stippen, al was het maar van het volksliedje over kabouter Spillebeen en de talloze kinderboekjes met prenten van kabouters in paddenstoelenhuizen. Volgens sommigen zou je inderdaad bij het nuttigen van deze zwam kabouters – of andere natuurgeesten – gaan zien. Wellicht wordt hij daarom in verschillende landen, de gekke paddenstoel of de paddenstoel van de gekken genoemd.
Het woord ‘vliegenzwam’ slaat waarschijnlijk op een middeltje dat vroeger van de vliegenzwam werd gemaakt om er vliegen mee te doden. Een volkse benaming van de vliegenzwam is ‘vliegendood’. De zwam werd in de melk gekookt en gemengd met wat stroop of suiker omgekeerd op een schoteltje gelegd, om zo de vliegen aan te trekken. Deze stierven vervolgens. Ook al is de zwam voor insecten giftig, voor de mens geeft de vliegenzwam bij matig gebruik vooral hallucinaties, bij een te grote inname kan het wèl giftig zijn voor de mens. (5)
De vliegenzwam en Wodan
Het ‘vliegen’ van de vliegenzwam zou echter ook kunnen slaan op de trance die het eten van deze hallucinogene paddenstoel teweeg brengt. Het zou je zo de sensatie kunnen geven dat je vliegt! Er wordt geclaimd dat de vliegenzwam het oudste hallucinogene middel van de mensheid is.
In een Oostenrijkse sage wordt verteld dat Wodan als leider van de Wilde Jacht tijdens de midwinter op zijn witte paard door de lucht rijdt. Omdat hij achtervolgd wordt door demonen moet het paard enorm zijn best doen om ze voor te blijven. Hij schuimbekt van de inspanning en uit de rood-witte vlokken speeksel die op de grond vallen ontstaan – na negen maanden – paddenstoelen. Niet zomaar een paddenstoel, maar die rode met witte stippen, de vliegenzwam! (6) Mogelijk is dit korte verhaal een aanwijzing dat ook in Europa de vliegenzwam gebruikt werd als een ritueel extatisch middel.
Om dit aannemelijk te maken moet ik deze sage vergelijken met een mythe uit de Edda èn met een sjamanistisch ritueel. In de IJslandse Edda (dertiende eeuw n.o.j.) vinden we het verhaal over de roof van de mede. Hierin gaat Odin – die gelijk te stellen is met Wodan – op zoek naar de mede omdat deze hem een wijze en een dichter zou maken. Odin steelt deze heilige honingdrank uit een berg door eerst de reuzin die de drank bewaakt te verleiden en vervolgens de drie ketels met mede in zijn mond te gieten. In de vorm van een adelaar vlucht hij met de buit terug naar de Asgaard. Hij wordt achtervolgd door de woedende reus Suttung die eveneens de vorm van een adelaar aanneemt. In zijn haast verliest hij enkele druppels. Hij poept of plast deze druppels uit! De rest spuugde hij uit in drie vaten. Odin deelt dit vocht uit aan de ware dichter. Het gemorste of geürineerde deel is echter voor de rijmelaars en de kromdichters. (7) Ook in dit verhaal wordt Odin door een vijand achterna gezeten. Dit keer is het niet het paard, maar de God zelf die iets kostbaars morst. Verder is de vliegenzwam hier vervangen door de mede. Het vult de oude sage aan door het nut aan te duiden van de gave van de God of het nu om mede of om de vliegenzwam gaat: het geeft je inspiratie en wijsheid.
De urine van de sjamaan
Voor het soort inspiratie waar hier op wordt geduid moeten we naar Siberië. De sjamanen uit deze streek kennen het idee dat de vliegenzwam voortkomt uit het speeksel van de hemelgod. In een verhaal uit Kamtsjatka ontstaan de eerste vliegenzwammen uit het spuug van de Schepper. Grote Raaf, de helper der mensheid, ziet dit en eet het direct op. Hierdoor voelt hij zich vreemd, begint te dansen en wordt zo helderziend. Deze gave draagt hij over aan de Korjaken, de mensen van Kamtsjatka.
Deze gave is niet bestemd voor iedereen: meestal is zij voorbehouden aan de sjamanen. Als zij in een extase willen komen en uit hun lichaam willen treden om in contact te komen met de geestenwereld, kunnen ze daarvoor de vliegenzwam gebruiken. Zij kunnen dan ook communiceren met de geest van de vliegenzwam. De methode van bereiding is erg interessant. Soms moet zij eerst voorgekauwd worden door de vrouwen en is zij dus vermengd met speeksel. In andere voorbeelden wordt verteld van het gebruik van urine: de oppersjamaan eet drie tot zeven gedroogde paddenstoelen en de andere deelnemers in het ritueel drinken – na enkele uren – zijn urine! Deze urine bevat nog alle werkzame bestanddelen van de paddenstoel. In deze trance beklimmen zij de kosmische boom in de vorm van een berk die hen naar de onder- of bovenwereld brengt. De vliegenzwam groeit – niet toevallig – vaak onder berkenbomen. (8)
De wijsheid van Odin
Het is opmerkelijk dat juist Odin (Wodan) een connectie heeft met de vliegenzwam. Hij is een veelzijdige godheid, hij is god van oorlog, magie, dichtkunst en wijsheid, maar hij heeft ook sjamanistische trekken. Van hem wordt gezegd dat hij – net als een sjamaan – zijn lichaam kan verlaten om als vogel, vis of slang naar verre landen te reizen. (9) De mede is mogelijk een opvolger van de vliegenzwam als extatisch middel om tot grote inspiratie te komen. Volgens de mythe over de mede mogen de ware dichters van de drank drinken, de rijmelaars echter slechts van de urine. Iets vergelijkbaars komen we tegen bij de Siberische sjamaan en zijn leerling, echter dan met de vliegenzwam! In dit geval heeft dit gebruik ook werkelijk zin, omdat er in de urine nog werkzame hallucinogene bestanddelen zitten. Natuurlijk bewijzen deze verhalen niets over het gebruik van de vliegenzwam in Europa, maar het geeft toch te denken, zeker als je beseft dat ook de sjamanen uit Lapland tot in de achttiende eeuw gebruik maakten van de vliegenzwam. (10)
De vliegenzwam en de kosmische boom
Muurschildering van de apsis van sint Sadurni in Osormont (1125-1150)
Door middel van de geest van de vliegenzwam wist de sjamaan de kosmische boom te beklimmen en hem te gebruiken als rijdier naar andere werelden. De vliegenzwam groeit vaak onder de berk of de spar en dat maakt hem deelgenoot van de symboliek van deze bomen. Omdat deze bomen in Siberië worden gezien als de kosmische boom zou je de vliegenzwam zelf als een mini-kosmische boom kunnen zien. Net als de bomen kan hij – door zijn entheogene werking – het voertuig zijn om zowel naar de bovenwereld als naar de onderwereld te reizen. (11)
De kapel van Plaincourault (1300)
Nu is het opmerkelijk dat er in een aantal middeleeuwse fresco’s en miniaturen afbeeldingen te zien zijn van Adam en Eva naast een boom die verdacht veel op een paddenstoel lijkt. Soms is de gelijkenis meer met de vliegenzwam en soms meer met het – psylocybine bevattende – kaalkopje. De meest genoemde voorbeelden zijn een fresco in de Plaincourault kapel te Merigny (rond 1300), de deuren van de kathedraal van Hildesheim (1015) en de muurschildering van de apsis van sint Sadurni te Osormont (1125-1150).
Een theorie rond deze merkwaardige afwijking van het bekende beeld van de ‘boom van kennis van goed en kwaad’, is dat de paddenstoel – de vliegenzwam of het kaalkopje (psylocybe) – bij heeft gedragen aan de bewustzijnsverschuiving in de mens die er uiteindelijk voor heeft gezorgd dat hij het Paradijs moest verlaten. Een vergroot bewustzijn gaf de impetus tot zelfkennis en de ontwikkeling van een ego die de mens uiteindelijk ‘fataal’ werd en hem apart zette van de andere dieren. (12)
Conclusie
Deuren van de Hildesheim kathedraal ca. 1015
Het heeft ervan dat alle paddenstoelen iets van het magische aura van de vliegenzwam hebben overgenomen. De vliegenzwam werd gezien als heilig en misschien zelfs goddelijk door zijn invloed op het bewustzijn als hij gegeten wordt. Echter het kunnen reizen in de geest, kreeg almaar meer restricties. Het werd voorbehouden aan de sjamaan of priester en vervolgens – in de christelijke periode – mocht ook deze niet meer in de geest gaan. Met het groeiende taboe op bewustzijnsverschuiving veranderde ook de perceptie van de paddenstoel van een heilige tot een giftige en duivelse plant. In de mycofiele landen is deze verschuiving niet te zien. Hier kwam de focus te liggen op de eetbaarheid van vele paddenstoelen. Het zien van de zwamgeesten en het ervaren van een vliegsensatie door het nuttigen van de vliegenzwam werd in onze cultuur een aardig verhaaltje voor de kinderen met kabouters en heksen op de bezemsteel. Dat er een diepere betekenis onder de folklore en de kinderrijmpjes ligt werd – handig genoeg – vergeten.
Miniatuur uit de ‘Bible historiale’ van Guiard des Moulins’ 1371
Abe van der Veen
- DeCleene en Lejeune – Compendium van rituele planten 838
Keizer, G. – Paddestoelenencyclopedie 9 - Emboden – Bizarre plants 186
http://www.degroeneman.nl/news/grote_stinkzwam_-phallus_impudicus-
Een eerste keer wordt het idee van de elfenkring al genoemd door Olaus Magnus in zijn ‘Geschiedenis van de Gothen’. Hij heeft het over het ‘ellevolk’ die door te spugen elfenkringen maken. Deze moet je vermijden want je kunt er ernstig ziek van worden. (Emboden – Bizarre plants 176) - Dugan, Frank – Fungi, folkways and fairy tales 28
- Lemaire, T. – Godenspijs of duivelsbrood. Op het spoor van de vliegenzwam 111-114
- 5 etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/vliegenzwam
- Ton Lemaire 82 en 103
Ferk, F. – Volkstümliches aus dem Reich der Schwämme 1911
Christian Rätsch – Pagan Christmas
De vliegenzwam wordt door de zestiende-eeuwse Duitse botanicus Bauhinius de ‘zwam der gekken’ genoemd. - Snorri Sturluson – Edda (vert. Otten)
Ook in de strofen over de Soma in de Veda’s wordt er gesproken over het drinken van de urine van degene die Soma heeft gedronken. Soma is zo ongeveer de enige vergoddelijkte plant. Soma was een god van het oude India, maar ook hun godendrank. Welke plant er gebruikt werd voor het bereiden van de soma is nooit helder geworden. Het zou de vliegenzwam kunnen zijn geweest. Voor een deel passen de beschrijvingen bij de paddenstoel.
De mede was ontstaan uit een mengsel van bloed en honing. Dit was het bloed van de meest wijze man op aarde: Kvasir. Deze was weer ontstaan uit een mengsel van het spuug van alle goden en godinnen. - Eliade, M. – Shamanism 220
Emboden 181
Vanaf de zestiende eeuw zijn er verslagen van reizigers bekend die het gebruik van paddestoelen in Siberië beschrijven. Zo schreef de Zweed Strahlenberg, die twaalf jaar krijgsgevangene was in Siberië, in 1736: “De rijke Koryaken leggen een grote voorraad van deze paddenstoelen aan voor de winter. Als ze een feest geven, gieten ze water over enkele van deze paddenstoelen en koken die. Dan drinken ze thee waar ze dronken van worden. De armen, die geen geld hebben om een grote voorraad van deze paddenstoelen aan te leggen, verzamelen zich bij deze gelegenheden rond de hutten van de rijken en wachten tot er gasten naar buiten komen om te wateren. Ze houden dan een houten nap op om de urine op te vangen, die ze gulzig opdrinken. Er zit nog iets van de paddenstoel in en op deze manier worden ze ook dronken. (…) Bij stammen waar de mensen niet zelf hun urine bewaren, storten de rendieren zich gretig op de gele plek in de sneeuw. Ook zij zijn verzot op de werking van de vliegenzwam.” In deze bron gaat het duidelijk om een recreatief gebruik. www.uitjebol.net/vliegenzwam.html - Edda – Ynglinga saga 6,7
- Eliade 278
De paddenstoel of de vliegenzwam werd door de Grieken het voedsel der Goden genoemd. In de Veda’s van India wordt een god genoemd die tegelijkertijd een plant is, de Soma. Niemand weet zeker om welke plant dit gaat, maar een aantal details wijzen op de mogelijkheid dat het om de vliegenzwam gaat. Zo wordt een paar keer gemeld dat de urine van degene die Soma had genuttigd gedronken werd. - Lemaire 125
- Vooral over de vliegenzwam gaan de wildste theorieën rond. Het zou de oorspronkelijke godendrank zijn van de Indiërs en de Perzen, de zogenaamde Soma en Haoma, maar ook één van de ingrediënten van de ambrozijn voor de Griekse goden. Er zijn zelfs boeken geschreven die beweren dat het christendom is ontstaan uit een fallische paddenstoelencultus. Vooral de boeken van Wasson en Allegro hierover waren heel populair. Hoe verleidelijk deze theorieën wellicht ook zijn, er is echter nooit sprake van direct bewijs. Het gaat meestal om zeer speculatieve vertalingen en als feiten geponeerde speculatieve theorieën. Natuurlijk is het ook niet uit te sluiten dat de vliegenzwam ooit gezien werd als bestanddeel van de godendrank. De complete waarheid zullen we helaas nooit te weten komen.
http://volkoomen.nl/A/Amanita.htm
https://www.mushroomstone.com/somaintheamericas.htm
Loffe, Dennis G. – The grand narrative of the Mukhomor
Dugan, Frank – Fungi, folkways and fairy tales
De andere inheemse hallucinogene paddenstoel is het kaalkopje.
Voor mij is er niet één ultieme godendrank of godenspijs, maar is elk middel dat kan helpen om toegang te verschaffen tot de geestenwereld een entheogeen, oftewel een middel dat je dichterbij de goden brengt en daarmee een godendrank of spijs. Dan kan het om vliegenzwam gaan, maar ook om zijn opvolger de mede of de daaropvolgende wijn. In andere culturen was het de peyote, ayahuasca, psylocibe etc. Het lijkt me wel dat de vliegenzwam effectiever zal zijn geweest dan de alcoholische substantiën. Dit levert wel een raadseltje op, waarom deze toch uiteindelijk vervangen is.
Weer een erg interessante artikel, dank. Veel kerstkaarten in de jaren 30 v/d vorige eeuw hadden ook de vliegenzwam prominent afgebeeld. Er is recent een boek verschenen over hallucinerende substanties o.a. paddenstoelen. “The Immortality Key: The Secret History of the Religion With No Name” geeft een hele interessante inzicht hoe paddenstoelen uit onze cultuur verwijdert zijn.
Zie je wel je gaat er van vliegen,de vliegenzwam bij het huis op het hoekje was nep.een heel interessant artikel Abe !
Geweldig Abe
Wat een fantastische duiding en van zoveel verschillende kanten belicht. Heel waardevol