Bijna iedereen wordt wel eens wakker uit een boze droom, een nachtmerrie. Tegenwoordig besteden we daar verder niet veel aandacht meer aan. Dat was vroeger wel anders! Door heel Europa geloofde men namelijk dat die nachtmerrie veroorzaakt werd door een boze geest. In vele gevallen was dit de geest van een vrouw die uit haar lichaam was getreden. Deze werd dus de (nacht)mare (nachtmeer, maere) genoemd, waaruit de latere verbastering nachtmerrie ontstond.
Het nachtelijk bezoek
In de sagen uit Nederland en Vlaanderen wordt een bezoek van de mare als volgt omschreven: midden in de nacht als het slachtoffer slaapt komt de mare door een kleine opening in het huis naar binnen. Ze is meestal een vrouw, maar ze wordt soms ook waargenomen in de vorm van een kat, een rat of een ander harig dier. In één sage spreekt men zelfs van een groot, zwart gedrocht, zonder ledematen, meer een klomp..
Ze komt van onder het bed vandaan naar het voeteneinde en klimt zo telkens hoger, langs de benen, naar de buik en gaat dan op de borst van het – meestal mannelijke – slachtoffer zitten. Vervolgens drukt ze op de borst – wat voelt als een loodzwaar gewicht – of ze knijpt hem de keel dicht. De man die hieruit half wakker wordt ervaart een beklemmend, benauwend en drukkend gevoel op de borst. Hij kan zich niet bewegen en nauwelijks ademen. Als hij wakker is, is hij doodmoe en doorweekt van het zweet. Hij is bereden door de mare! (1)
De erotiek van de mare
Ook al wordt het in de Nederlandse bronnen niet bij name zo genoemd toch heeft dit berijden van de slaper door de mare een duidelijk erotisch tintje. Dit blijkt al uit de omschrijving van de mare door broeder Thomas uit de veertiende eeuw: ‘die een maect hem ghelyc eenen man ende bedrieghet den wiuen in hueren slaep: die ander maect hem ghelyc enen wiue ende bedrieghet den mannen in hueren slaep.’ Dit wordt in de middeleeuwen veelal toegeschreven aan de incubus of succubus en inderdaad noemt het eerste Nederlandse woordenboek van Kiliaan uit 1599 de mare een incubus. In de negentiende eeuw wordt plaatselijk nachtmare gebruikt als betiteling voor een prostituee en ‘bereden door de kokkemare’ (vgl. cauchemar) als een term voor geslachtsgemeenschap. Meer suggestief is de opmerking dat een meisje haar vrijer soms als nachtmare komt plagen nadat ze de verloving of verkering heeft uitgemaakt.
In de Joodse overlevering komen de ‘Lillim’ voor. Dit is het nageslacht van Lilith – de eerste vrouw van Adam – die nog steeds de eenzame mannen ‘s nachts bezoeken om ze erotische dromen te geven om ze te beroven van de energie van hun ‘nocturnale emissies’. (2)
De mare als heks
De mare wordt in de sagen vaak geportretteerd als een vrouw die uit haar lichaam kan treden. Datgene wat dan – meestal uit haar mond – tevoorschijn komt heeft de vorm van een klein mensje of een klein diertje. In een Vlaamse sage wordt het aldus verteld: een paar maaiers vonden een naakte, slapende vrouw in het koren. De mannen keken hun ogen uit, maar vonden het toch niet pluis en riepen er een herder bij. De herder zei: ‘ze slaapt niet, het is een maar, die zo juist is uitgetreden, om een ander te berijden.’ Een diertje – zo lang als een vinger en vreemd van vorm – kroop haar mond in. Ze werd wakker en keek verwonderd om zich heen. Snel vluchtte ze weg het bos in.
Vaak wordt het aspect van uit het lichaam treden niet expliciet gezegd, maar is het duidelijk uit de context te halen. In een aantal sagen varen vrouwen in mosselschelpen, botertonnen of melkvaten of zweven in zeven naar de overkant van een water. Als een boer de mare ziet, en het vreemde voertuig verstopt, smeekt ze hem om het ‘bootje’ terug te geven. Anders kan ze nooit op tijd thuis zijn, want ze woont honderden kilometers ver weg! Al deze voertuigen zijn volledig bizar en alleen maar plausibel als het om de geest van de vrouw gaat. Deze is tenslotte klein en – bijna – gewichtsloos. (3)
Een enkele keer is de mare niet meer te onderscheiden van de heks. In een sage uit Haarlem wordt verteld van een jonge dochter die ziet hoe haar moeder zich insmeert met een zalf en op een stok naakt het raam uitvliegt. Zij doet hetzelfde en vliegt door de lucht. Ze ziet dan haar moeder op de borst van een slapende jongen zitten. Zo kwelt zij de mensen als een mare. De dochter roept uit: Jezus en Maria! Daarop neemt de moeder de vlucht, maar het meisje wordt naakt en wel de slaapkamer van de jongen ingezogen. Als de ouders binnen komen heeft zij heel wat uit te leggen. (4)
De mare als kwade elf
Onder andere in Duitsland komt de notie voor dat de mare een boosaardig elfenwezen is. Ze noemen haar dan de ‘alptraum’ een droom die door de alp oftewel de elf wordt gegeven. In Nederland gaat het toch meestal om gewone vrouwen – een aantal malen expliciet heksen genoemd – die als mare de mensen kunnen plagen. De notie van de boze elf of geest komt maar een enkele keer voor: In een sage uit Uitdam voelt een man de mare bovenop zich en grijpt ernaar. Hij voelt een kat tussen zijn vinger, die langzaam versmolt tot er niks meer tussen zijn handen zat. In de ‘Evangeliën van den Spinrokken’ uit 1518 wordt het volgende verteld: ‘Janette werd in haar slaap bereden door een mare. Ze tastte rond om te weten wat het was en toen voelde ze dat het iets ruigs was, bedekt met zacht haar.’ Dit kan om een kwade geest gaan, maar ook de vorm zijn die de vrouw als geestwezen aanneemt. (5)
De mare en het berijden van het paard
De naam van de nachtmerrie doet denken aan een (vrouwelijk) paard. Merrie is echter een verbastering van mare. Die verwarring kwam waarschijnlijk tot stand doordat de mare naast de mens, juist het paard als belangrijkste slachtoffer kiest. Als zij geen mens te pakken kan krijgen dan berijdt de mare het liefste ‘s nachts de paarden in de stal tot ze doorweekt zijn van het zweet en de manen in klitten zijn vervlochten. De paarden zijn de dag daarna te moe om werk te verrichten. Ook berijdt zij soms slapende mannen alsof het paarden zijn. In een aantal sagen wordt verteld dat zij een halster over het hoofd van een man gooit en hem zo in een paard verandert om hem te kunnen berijden. Het lijkt erop dat de mare mens en dier (en zelfs plant) gebruikt om haar nachtelijke vluchten in de geestenwereld te maken of anders om hun energie te stelen en dus als het ware bij te tanken voor het volgende deel van de nachtvlucht! (6)
Juist het paard komt in de mythologie vaker voor als zielenbegeleider (psychopompos). Men kan bijvoorbeeld denken aan het paard Sleipnir waarmee Odin zijn extatische vluchten door de negen werelden maakte. Misschien heeft dit iets te maken met de voorkeur bij de mare om juist paarden te berijden.
Opmerkelijk is de verwarring die de mare teweeg brengt. Ze klit de manen van de paarden bijeen; dit zijn de zogenaamde marevlechten. Ook maakt ze soms bij de mens waar zij op drukt het haar in de war. Ten derde zorgt ze voor een wildgroei van takken bij bepaalde bomen (bij ons heet dat heksenbezems in Noorwegen is dat de ‘Markvist’) en voor de parasitaire maretak. Je zou zo’n verknoping in boom, paard en mens kunnen zien als een plek waar de mare de energiestroom in de war brengt en daardoor een plek maakt waar ze die energie kan aftappen. (7)
Middelen tegen de mare
Er zijn in Nederland en Vlaanderen ontzettend veel methodes gebruikt om zich te beschermen tegen de mare. Men spijkerde een paardenschedel of een hoefijzer boven de (stal)deur, hing een zeef boven het bed, of een compleet net over het bed heen. Men zette de schoenen kruislings of met de punt naar het bed toe en legde de kousen in een kruis. Je kon ook een mes met het heft tegen je borst drukken. (In een sage geeft een concurrerende vrijer het advies om het mes met de punt tegen de borst te zetten, gelukkig doet de jongen het omgekeerde en kan ontdekken wie hem als mare plaagt, want zij heeft een wond in de borst opgelopen!) Of men zei de volgende spreuk: ‘Nachtmaar jij lelijk dier, kom vannacht niet hier, Alle waters zult gij waaien, alle bomen zult gij blaaien, alle grassen zult gij tellen, komt mij deze nacht niet kwellen‘. Natuurlijk helpen christelijke middelen ook. Men kan zich bekruisen: zelfs als de mare al op je zit en je je niet kan bewegen kan je nog een kruis maken met je tong. Als je dit driemaal doet moet ze je loslaten. Je kunt wijwater gebruiken: Als je wijwater over de ruggen van de paarden gooit en één van de paarden wordt bereden dan zal de mare plots zichtbaar worden. (8)
De zeef en het net kunnen te maken hebben met het vampiristische gedrag van de mare. Zij is op zoek naar een gaatje in het energetisch systeem van het slachtoffer. De mare verwart de zeef of het net met de slapende man en gaat dan vergeefs op zoek naar de ingang! Ook de paardenschedel is een substituut voor het werkelijke paard als slachtoffer. De andere middelen zijn te zien als obstakels voor de mare.
Het vangen van de mare
Toch komt het vaak voor dat geen enkel middel de mare buiten de deur houdt. In de sagen kan een boer dan het dappere besluit nemen om de mare te vangen! Een mare laat zich echter niet makkelijk pakken. Een beproefd middel om dit toch te proberen is door alle gaten in het huis of de stal te dichten. Als je dan wacht op het onrustig worden van de paarden kan je de deur dicht doen of anders het laatste gaatje. Ze kan dan niet meer naar buiten. De mare kan als geestwezen door het kleinste gaatje, maar als ook het kleinste gaatje is gedicht heb je haar toch te pakken. Als je dan het licht op haar schijnt en haar bij de haren vat is ze in je macht!
Een andere methode is het strooien van meel of zand. De mare kan als geestwezen niets materieels meenemen. Dus als er maar een korreltje zand of meel aan haar kleeft zit ze vast. Een heksenmeester uit Alveringen wist dat en toen hij geroepen werd door een vrouw die net door de mare was bereden gooide hij een handvol droog zand in de kamer de lucht in. Plots stond er een vrouw in de kamer, die snel de vlucht nam.
Ook het noemen van haar ware naam maakt de mare onschadelijk. Want zo roep je haar terug in het vlees. Heel vaak blijkt ze bij ontdekking naakt te zijn, ook dat kan je zien als een aanduiding dat ze er eigenlijk alleen in haar geestgedaante is. (9)
De mare tot vrouw nemen
In de Nederlandse sagen komt het een aantal malen voor dat de boer die de mare betrapt haar tot vrouw neemt. In een sage uit Bunschoten wordt dat treffend verbeeld: Naakt en bevend stond zij voor hem, de schone deerne uit de omgeving.. Natuurlijk is het niet vreemd bij de aanblik van zo’n mooie vrouw dat de vrijgezelle boer haar mee de bedstede in neemt! In het verhaal gaat zo’n huwelijk in het begin verbazend goed. Ze blijkt een uitstekende huisvrouw en soms krijgen ze zelfs kinderen. Maar zodra de man haar het gat laat zien waar ze door binnen is gekomen of de stop uit dat gat trekt die er al die tijd in had gezeten, dan vertrekt ze toch ondanks al de liefde voor haar gezin! In een Friese sage legt ze haar oor tegen het gat en roept: ‘O, wat luiden de klokken toch in Engeland!’ Vervolgens vliegt ze door het gat, waarschijnlijk om naar het Engelland als land der geesten toe te gaan. (10)
De zevende dochter wordt een mare
Op diverse plaatsen in Nederland wordt gezegd dat de zevende dochter in een gezin een mare moet worden of ze nu wil of niet. Vaak is zij de mooiste van de zeven. (De zevende zoon moet daarentegen een weerwolf worden..) Dit doet mij sterk denken aan de grote gezinnen van vroeger, waar één kind aan de kerk werd gegeven als monnik of non. Zo zou het de heidense gewoonte kunnen zijn geweest dat de zoon een weerwolf en de dochter een mare wordt. Waarbij je je kan voorstellen dat zij ingewijd werden in de trancetechnieken die nodig zijn om uit het lichaam te treden. (11)
Dit zou betekenen dat de nachtmare niet altijd puur slecht is geweest. Daar zijn wel enkele aanwijzingen voor: In het veertiende-eeuwse boek ‘Natuurkunde van het gheheelal’ van broeder Gheraert zegt hij: ‘Nachtridders heten si, Haghetissen ende varende vrouwen, Coubouten, alven, nickers, maaren Die hera smorghens openbaren, Ende comen halen vier. Maren heten wise hier’. Maren worden hier als wijs bestempeld! In een sage uit Terschelling komen de maren in mosselschelpen vanuit Friesland over roeien naar het eiland. Zij zingen dan wondermooi. Op het eiland aangekomen gaan ze de manen van de paarden kunstig dooreenvlechten (in plaats van in de war brengen). Ook hoor je bij hun bezoek het geluid van een snorrend spinnewiel. (12)
Een voorbeeld uit IJsland vinden we in de Ynglinga saga van Snorri Sturluson uit de dertiende eeuw. Daar wordt verteld over prinses Drifa die verlaten wordt door haar man. Zij haalt de Finse völva Huld erbij. Zij is te zien als een specialist in trancetechnieken. Deze stuurt haar mare over de zee naar de koning. Eerst probeert zij het verlangen in hem op te roepen om terug te keren naar zijn prinses. Als dat mislukt, valt zij hem aan. Hij wordt slaperig en in zijn slaap komt zij bij hem als mare. Hij roept uit dat hij bereden wordt door de mare en zijn mannen willen hem helpen, maar als ze hem bij het hoofd pakken, verplettert Huld zijn benen en als ze zijn benen pakken verplettert zij zijn hoofd en doodt hem.
Hoe gruwelijk dit ook klinkt, het begint ermee dat de vaardigheden van Huld bewust gebruikt worden om iets goeds te doen. Pas als dat niet lukt wordt het uitsturen van de mare gebruikt als wraak. (13)
Conclusie
Het woord mare komt van de Indogermaanse wortel ‘mer’ wat stuk wrijven of roven betekent. Andere schrijvers zien een verwantschap met het Indo-Europese woord ‘moros’ oftewel de dood. (14) Mijn interpretatie hierbij is dat de mare door drukkend te wrijven een gat maakt in het energieveld van haar slachtoffer. Dit geeft tegelijkertijd een angstige droom, een angst die meestal te maken heeft met de dood. Zij berijdt haar slachtoffer en berijdt zo ook zijn dromen. De angst die dit teweeg brengt kan zij als energie in zich opnemen. Zij is derhalve een soort van vampier! Mogelijk maakt de mare ook gebruik van een andere methode om energie te stelen en wel door middel van de erotische ‘natte’ droom. Doodsangst en seksueel verlangen zijn twee kwetsbare plekken in de energetische cocon van de mens en de mare maakt daar gebruik van. Toch is de mare niet puur slecht: Zij beheerst de kunst om uit haar lichaam te treden en op die wijze een semi-dood te ondergaan. Dit maakt haar tot een wijze vrouw die meer ziet dan gewone mensen.
Voor de gewone mens zijn er trucjes om de mare op afstand te houden, maar wie werkelijk wil leren van de mare die vangt haar of maakt haar zelfs tot vrouw! Deze man weet alle gaatjes in zijn energetische huis te dichten zodat ze niet op hem kan parasiteren. Hij ziet zijn angst voor de dood en dus zijn angst voor de mare onder ogen en merkt dan dat zij ook mooi en wijs kan zijn. Wie met de mare trouwt brengt geluk en wijsheid in zijn huishouding. Maar de mare zal altijd streven naar vrijheid en zal je dus ook uiteindelijk onvermijdelijk weer verlaten.
Abe van der Veen
Dit artikel is onderdeel van het boek ‘Witte wieven, weerwolven en waternekkers’. Dit boek is hier te bestellen.
1) de Blécourt – Volksverhalen uit Nederlands Limburg 25
Ter Laan, K. – Nederlandse overleveringen 92
2) Er kan ook een connectie zijn met het gebruik van ‘nachtslapen’. Waarbij de vrijer ‘s nachts een bezoek aan zijn geliefde bracht in haar kamer en soms ook bovenop haar lag met de dekens er tussen.
Blécourt – Volksverhalen uit Noordbrabant 289
Blécourt – Verhalen van stad en streek 508
Koltuv, B – Lilith 51 Uit de Zohar I 19b: ‘Lilith zwerft bij nacht en valt de zonen der mensen lastig en maakt dat ze zich bezoedelen. Wanneer ze mensen in een huis alleen slapend aantreft, gaat ze boven hen zweven, pakt hen beet en klemt zich tegen hen aan, waardoor ze hun verlangen oproept en bij hen verwekt.’
3) Wolf, N.S. – Niederländische sagen 343
Dykstra, Waling – Frieslands volksleven 232
van der Molen, S.J. – Frysk sêgeboek 188
4) Wolf, N.S. – Niederländische sagen 654
5) Callewaert – Die evangelien vanden Spinrocke 105
Sinninghe, J.R.W. – Hollandsch sagenboek 127
6) Sinninghe – Overijssels Sagenboek 113
Ter Laan, K. – Nederlandse overleveringen 101
7) Decleen en Lejeune – Compendium van rituele planten 714
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/maretak
8) de Blécourt – Volksverhalen uit Nederlands Limburg 25
Blécourt – Volksverhalen uit Oost- en West-Vlaanderen 85
9) Sinninghe – Oude Volksvertellingen 212
Wolf, N.S. – Niederländische sagen 342
http://www.beleven.org/verhaal/met_de_nachtmare_getrouwd
10) Molen, S.J. – Frysk sêgeboek 190
Blécourt – Volksverhalen uit Utrecht en het Gooi 100
11) In een Vlaamse versie zal de derde bastaard-dochter – dus een bastaardkind van de derde generatie – een mare worden!
Teenstra, M.D. – Nederlandse volksverhalen 80 ev
12) Sinninghe – Hollandsch sagenboek 128
13) Sturluson, Snorri – Ynglinga saga 16
14) Pocs, Eva – Between the living and the dead 32
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/nachtmerrie
Vroeger werd elke energetische ervaring buiten zichzelf geplaatst. Alles draaide om geesten, krachten en machten, zoals dat in veel culturen nog steeds gebeurt. Tegenwoordig psychologiseren we alles, terwijl energieën en energieoverdracht nog steeds bestaan. We kunnen nog ontvankelijk zijn voor de energie, onrust, boosheid of het verlangen van iemand anders, meestal een naaste of geliefde en meestal wordt dat ‘s nachts alleen ervaren, omdat dan de bescherming van het mentale, het ongeloof e.d. afwezig zijn. Maar voor de Aboriginals is de droomwereld even reëel als de fysieke wereld en kun je in beide leven en acteren. Personificaties doen niets af aan het bestaan van die energieën en de eventuele uitwisseling daarvan.
Daarbij is het voor de persoon in kwestie mogelijk alleen maar aanvaardbaar of herkenbaar als het een personage van het andere geslacht was en is. Later is het mogelijk allemaal door de Christelijke invloed tot duivels verklaard, zoals dat ook met alle oude heidense natuurplaatsen, die zoals men in Indonesië zegt anker waren gebeurd is. Alles werd negatief en duivels, terwijl magie en dus energie, neutraal is en zowel negatief als positief gebruikt kan worden.
De uitwisseling van energieën is overigens het sterkst tijdens de geslachtsgemeenschap, omdat het niet alleen fysiek is, maar omdat de aura’s ook diep met elkaar verweven zijn. Dat daarbij dus ook een uitwisseling op het vlak van kennis/weten kan plaatsvinden, lijkt mij niet uitgesloten. De oude mystici en tovenaars (denk aan de nieuwe tovenaars van Castaneda) hadden wel degelijk kennis en werden veelvuldig geraadpleegd, zoals ik dat in Indonesië en Marokko en zelfs in Nederland ook gezien en ervaren heb.