De nachtmerrie als boze geest
Ben je ooit uit een nachtmerrie wakker geworden terwijl je nog half sliep? Mij is dat een aantal keren overkomen. Op dat moment zag ik boven mij een donker wezen zitten. Dit was voor mij een intense, reëel aandoende ervaring. Deze ervaring komt – vreemd genoeg – overeen met de beschrijvingen van de nachtmare in de folklore van Europa. Nachtmerries worden daarin veroorzaakt door een geestwezen die de nachtmare wordt genoemd en die vampiriseert op iemand zijn energie. Zij zuigt of drukt de energie uit je door in je slaap op je te gaan zitten. Soms wordt ze waargenomen in de vorm van een kat of een ander harig dier dat op je borst zit en je intens aankijkt, 
maar meestal verschijnt de nachtmerrie in de vorm van een vrouw. Als vrouw is ze oud en lelijk, of jong en aantrekkelijk, bijna nooit iets daar tussenin. Dat is ook logisch, want de nachtmerrie heeft twee methodes om je van je energie te beroven. Als oude ‘crone’ zit ze op je borst. Ze berijdt jou en beheerst daarmee je dromen en in die dromen jaagt zij je doodsangst aan. Dit is de klassieke nachtmerrie. Mensen die hieruit half wakker werden ervoeren een beklemmend, benauwend en drukkend gevoel op de borst. Ze konden zich niet bewegen en nauwelijks ademen. Boven op hen zat een heksachtig wezen of een harig aap- of hondachtig dier. Deze mare voedt zich met jouw (doods)angst.
De erotische droom
Abildgaard – Nachtmerrie 1800
De andere methode die de mare gebruikt om je energie te stelen is via de erotische droom. Zij toont zich juist als verleidelijke jonge vrouw en bezorgt je erotische dromen. Ze zit op je onderlijf en hecht zich aan je tweede chakra. Ze ontrooft je van seksuele energie. Dit laatste kan uitlopen op een ontlading, de ‘natte’ droom. De mare voedt zich met de energie die daarbij vrijkomt. (1)
De connectie tussen de mare als nachtmerrie en de mare als erotische droom is dat doodsangst en seksueel verlangen twee grote zwakke plekken zijn in het energieschild van de mens. In het energetische systeem dat de mens is, zijn dit vaak twee gapende gaten.
Collier – Lilith 1892
Lilith en haar kinderen
In het oude Hebreeuwse verhaal van Lilith horen we de ontstaansgeschiedenis van de mare. Lilith is de eerste vrouw van Adam. Omdat Lillith van Adam niet bovenop mocht zitten tijdens de geslachtsdaad verliet zij hem. In een grot aan de Rode zee bedreef zij de liefde met de duivel Samaël. Hieruit ontstond een ras van demonen. In een andere versie bezocht ze als geest Adam in zijn slaap. Uit zijn nachtelijke zaadlozingen ontstonden de ‘plagen der mensheid’. Sindsdien neemt zij – of haar kinderen, de Lillim – wraak op jonge mannen door ze in hun dromen te bezoeken en ze te berijden. Helaas neemt ze ook wraak op Eva en haar kinderen (dus wij allemaal) – die haar plaats als vrouw van Adam innam – door kindertjes in de wieg te smoren. (2) Sinds het mannelijke en het vrouwelijke niet meer in evenwicht zijn verliezen we energie in angst en verlangen in onze pogingen de balans te hervinden.
De namen van de nachtmerrie
Thivier – Le Cauchemar 1894
In de antieke tijd werd de nachtmerrie – naast Lillith (lelie of vrouwelijk geslachtsdeel) – Lamia, Empousa (naar binnen dringer) en Ephialtes (de verpletteraar of hij die bovenop je springt) genoemd. (3) In de middeleeuwse tijd werd de nachtmerrie een demon. Zij werd een incubus (die bovenop ligt) of succubus (die onderop ligt) genoemd. Deze wezens lijken in vele opzichten op de nachtmerrie van de folklore. Woorden voor de nachtmerrie in de folklore van Europa zijn Alptraum (elfendroom; Duits, Zwitsers), Cauchemar (knijpende of drukkende mare; Frans) Trude/Drude (vrouwelijk geslachtsdeel; Duits), Schrekli (veroorzaker van angst) en Walriderske (zij die de stok berijdt; Duits). (4)
De mare en het paard
Podkowinski – The Frenzy 1894
De belangrijkste term is de (nacht)mare of varianten daarop zoals Mahr, Märt of Mara. De proto-indoeuropese wortel van dit woord ‘mer’ betekent kwaad doen of dood gaan. In het Angelsaksisch betekent het ‘verpletteraar’. De nachtmerrie is zeker geen paard. Merrie is een verbastering van mare, die tot stand kwam doordat de mare naast de mens, juist het paard als grootste slachtoffer heeft. (5) Als zij geen geschikt mens kan vinden, dan berijdt zij de paarden in de stal tot ze doorweekt zijn van het zweet en de manen in klitten zijn vervlecht. Ook berijdt zij de mannen alsof het paarden zijn. In late sagen wordt wel verteld dat zij een halster over het hoofd van een man gooit en hem zo in een paard verandert om hem te kunnen berijden.
Fuseli – Night hag 1796
Mensen door heel Europa zijn ‘bereden door de mare’. Een van de eerste keren dat dit met de term mare beschreven wordt is in de Ynglinga Saga van Snorri Sturluson uit de dertiende eeuw. Daar wordt verteld van prinses Drifa die verlaten wordt door haar man. Zij haalt Huld erbij. Zij is een Finse völva; een heks of zieneres. Deze stuurt haar mare over de zee naar de koning. Eerst probeert zij het verlangen in hem op te roepen om terug te keren naar zijn prinses. Als dat mislukt valt zij hem aan. Hij wordt slaperig en in zijn slaap komt zij bij hem als mare, hij roept uit dat hij bereden wordt door de mare en zijn mannen willen hem helpen, maar als ze hem bij het hoofd pakken, verplettert Huld zijn benen en als ze zijn benen pakken verplettert zij zijn hoofd en doodt hem. (6)
De mare als elf
Fuseli – Nightmare
In de folklore rondom de nachtmerrie wordt gezegd dat zij zich zo klein kan maken dat ze zelfs door een knoest in een plank, via het sleutelgat of een riemsgaatje het huis binnen kan. Dit huis kan je symbolisch vergelijken met je geest-lichaam als energetisch huis. Via de gaten in je energetische systeem – hoe klein ook – kan ze naar binnen om je energie te stelen. Methodes om de mare buiten te houden gaan hier ook over: hang een visnet, een zeef of een teems boven je bed, dan zal ze proberen via een van die gaatjes naar binnen te gaan. Voordat ze erachter komt dat dit niet lukt is het ochtend!
In veel varianten is de mare een boze geest of een duistere elf. Het Duitse woord voor nachtmerrie is ‘alptraum’ hierin is haar verwantschap met elfen te zien. De uitdrukkingen ‘van de elf geleid’ en ‘door de mare bereden’ hadden ongeveer dezelfde betekenis. Het betekende misleid worden door een illusie die je voorgespiegeld is door een elfenwezen. (7)
De mare als heks
Minstens zo vaak is de mare de ‘dubbel’ (het alter ego) of de ziel van een mens. Het gaat hier om – meestal – vrouwen die uit hun lichaam kunnen treden! Dit kan een heks zijn zoals in het verhaal van Huld in de Ynglinga saga. Van heksen wordt in de folklore een aantal malen gezegd dat zij bewust haar mare of geest uitzendt om elders mensen te plagen. Deze komt uit haar mond of uit haar wenkbrauwen tevoorschijn. Dit is een van haar magische krachten.
Het komt ook voor in de sagen dat de mare een gewone vrouw is zonder nare bijbedoelingen. Zij is ‘behept is met de mare’. Deze vrouwen zijn gedoemd om als mare de mensen te plagen. Zij kunnen niet anders of doen het onbewust. Zij zijn met de helm op geboren, of zijn de jongste van zeven dochters.
De mare verlaat meestal het lichaam in de vorm van een klein beestje; een mot, vlinder of muis. Soms zelfs als een stro’tje, een draadje wol of een rookpluim. Terwijl zij hun lichaam achter laten gaan zij als mare op zoek naar slachtoffers. Hun lijf ligt in een zeer diepe slaap, die soms zelfs op een schijndood lijkt. (8)
Conclusie
Westall -Faust and Lilith 1831
Wie bewust uit zijn lichaam kan treden, kan een mare of incubus worden. Zij durft de grenzen tussen leven en dood te passeren. Zij is niet persé slecht, maar wel angst aanjagend. Zij is te zien als de incubator, de priesteres van het oude geloof die inwijding brengt aan degene die slaapt op een gewijde plek. Zij zal de slaper zijn angsten en verboden verlangens onder ogen doen zien. Voor wie dit niet aankan is zij een boze demon, want hij verliest zijn energie. De mare is de boodschapper die komt in de nacht. (9)
Fuseli – The Nightmare 1781
De Boeddhisten kennen ook een Mara. Hij (of zij) is de laatste geest die poogt de verlichting van Boeddha te verhinderen. Zijn naam betekent ‘angst voor de dood’ en zijn laatste poging om Boeddha af te leiden is door middel van erotisch verlangen door hem te verleiden met zijn wulpse dochters. Boeddha laat zich niet afleiden en wordt verlicht. (10) Vele latere heiligen en verlichte geesten – zoals bv. de heilige Anthonius – hebben de verleiding van zulke demonen doorstaan.
Ieder die de kracht heeft om zelfs in zijn dromen de angst voor de dood onder ogen te zien en aan de andere kant het verlangen naar samensmelting (zonder behoud van je eigenheid) te weerstaan volgt in de voetsporen van deze verlichte geesten. Dit is echter slechts een enkeling weggelegd. Voor hen is zij geen boze, doch een blijde mare!
Abe van der Veen
Noten:
1) Broeder Thomas zegt het volgende over de nachtmerrie in zijn ‘over de Natuurkunde’ (14e eeuw): ‘Onghelouighe lude segghen, dat syn eenrehande Inde, dia des nachts moghen ouervaren vele lands ende dat die doen wonder als sy onderlinghe vergaderen ende heyten gemeen liken onghehuer lude of nachtmerien: ende dat waren dia engel goeds, mer nu sijnt die duuel die die lude bedrieghen mit menigherhande drochgneinye. In ttverehande manieren soe bedrieghen die duuel den mensche in sinen slaep, die een maect hem ghelyc eenen man ende bedrieghet den wiuen in hueren slaep: die ander maect hem ghelyc enen wiue ende bedrieghet den mannen in hoeren slaep.”
De evangelieën van den Spinrokken uit 1518 noemt het zo: ‘Janette werd in haar slaap bereden. Ze tastte rond om te weten wat het was en toen voelde ze dat het iets ruigs was, bedekt met zacht haar.’
2) Koltuv – Lilith p. 51 Uit de Zohar I 19b: ‘Lilith zwerft bij nacht en valt de zonen der mensen lastig en maakt dat ze zich bezoedelen. Wanneer ze mensen in een huis alleen slapend aantreft, gaat ze boven hen zweven, pakt hen beet en klemt zich tegen hen aan, waardoor ze hun verlangen oproept en bij hen verwekt.’
3) Shulman – dromen en nachtmerries p.40
Ephialtes was de naam van een gigant in de Griekse mythologie. Samen met zijn broer Oitos (doem) belegerden ze de Olympus en eisten ze Hera en Artemis op als vrouw. Artemis sprong tussen hen in in de vorm van een hert, zij gooiden hun speren, maar raakten – en doden zo – elkaar. De connectie tussen deze figuur (of de latere Ephialtes, de verrader van Leonidas tijdens de slag van Thermopylae) is niet duidelijk.
4) Lecouteux – Witches, werewolves and fairies p.98
5) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/nachtmerrie en http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=nightmare&searchmode=none
6) Snorri Sturluson – Heimskringla H 13: ‘Driva bribed the witch-
wife Huld, either that she should bewitch Vanlande to return to
Finland, or kill him. When this witch-work was going on Vanlande
was at Upsal, and a great desire came over him to go to Finland;
but his friends and counsellors advised him against it, and said
the witchcraft of the Finn people showed itself in this desire of
his to go there. He then became very drowsy, and laid himself
down to sleep; but when he had slept but a little while he cried
out, saying that the Mara was treading upon him. His men
hastened to him to help him; but when they took hold of his head
she trod on his legs, and when they laid hold of his legs she
pressed upon his head; and it was his death.’
7) http://www.beleven.org/sagen/utrecht/info/de_nachtmerrie.html
8)K. Ter Laan – Nederlandse overleveringen I 92-98
9) Bij Maria was het Gabriël (= boodschapper) die in de nacht met een Lelie (denk aan Lilith) de blijde mare aankondigde dat ze een kind zou krijgen. Dit was een blijde droom; haar verlichting kwam als een kindeke.
10) http://www.spiritueleteksten.nl/oosterse-filofofie/de-verlichting-boeddha-de-vier-edele-waarheden-en-het-achtvoudige-pad-volgens-het-evangelie-van-boeddha/
– Zelfs Grendel in het Beowulf verhaal zou een mare kunnen zijn. In het Oudengelse gedicht wordt hij namelijk een paar keer zo genoemd. En inderdaad komt hij in de nacht, verpletterd hij zijn vijanden terwijl zij nog slapen en zijn ze vaak verlamd van angst.
– Interessant zijn ook de Duitse en Nederlandse varianten waarin de mare de vorm aanneemt van een mini-mensje die over het water vaart met een zeef, een eierschaal of een mosselschelp! Zo bereikt zij dan Engelland (het land der Engelen of geesten) of zij vliegt ermee naar verre oorden.
Ephialtes verraadde koning Leonidas tijdens de slag bij Thermopylae aan de Perzen en sindsdien is zijn naam in Griekenland synoniem voor nachtmerrie. Iedereen die de film 300 heeft gezien kent dit verhaal.