In Nederland zijn er drie inheemse populierensoorten. De ratelpopulier, of esp, de zwarte populier en de witte populier, ook wel witte abeel genoemd. Populieren zijn snelle groeiers die tot wel 40 meter hoogte kunnen groeien. Ze horen bij de wilgenfamilie. Het zijn populaire jongens die veel zijn aangeplant, maar door het gevaar van takbreuk ook weer vrij vroeg worden gekapt. Populieren worden in de regel niet heel oud.
Een boom als kletsmajoor
De ratelpopulier heet in het Grieks aspis waar ons esp vandaan komt. Aspis betekend schild en inderdaad werden in de oudheid schilden veelal van het lichte, doch moeilijk te splijten populierenhout gemaakt. Zo staat de populier voor bescherming. In het Latijn heet hij ‘populus tremula’, de trillende populier. Door zijn lange stelen ritselt het blad al met het geringste zuchtje wind. Populus zou weer van het Griekse paipolos oftewel trillen komen. Zoals hoort bij de signatuurleer werd verwacht dat de esp de koorts kon genezen. In Twente moest men hiervoor de boom omhelzen en de volgende spreuk opzeggen: ‘olde marolde, ik geef oe de kolde’. Toevallig of niet kan populierenbast daadwerkelijk tegen koorts helpen. Net als bij de wilg bevat de bast acetylsalicylzuur, het werkzame bestanddeel van aspirine. Ook van de snelle groei van de populier kon gebruik gemaakt worden: Door wat van je haar in een gaatje van de populier te stoppen, zou je haar net zo snel groeien als de populier dat deed.. (1)
De populaire populier
Het geritsel van het blad werd wel vergeleken met het geroezemoes van de stemmen van het gepeupel in de straten van Rome. Populus betekent dan ook zowel volk als populier. Gepeupel is etymologisch verwant aan de peppel. De peppel is een volksnaam van de populier. Een andere volkse benaming is vrouwentongen. Ook deze naam staat in verband met het almaar ratelen van zijn blad, zoals het geratel en geklets van sommige vrouwentongen.. Een rappe tong hoeft echter niet persé een slechte eigenschap te zijn. In de Schotse Hooglanden legde men juist een blad van de esp onder de tong om een welsprekende tong te krijgen. Dit werd gezien als een gift van de elfen die in die boom woonden. Net als met de eik van Dodona werd er in de Griekse tijd ook gedivineerd door te luisteren naar het geritsel van het populierenblad. Dit bracht de orakelpriester in een lichte trance die geschikt was om tot inzicht te komen. Het trillen van de populier komt ook nog terug in het spreekwoord: ‘trillen als een espenblad’ en het gezegde ‘ik sta te popelen van ongeduld’. (2)
Er is ook een Grieks sprookje over hoe het komt dat de populier zijn takken zo hoog heft. Ooit werden de zilveren lepels van de eettafel van Zeus gestolen. Hij stuurde zijn schenker Ganymedes er op uit om de dief te achterhalen. Om de een of andere reden werden voornamelijk de bomen verdacht, maar nog de eik, de berk of de beuk hebben iets te verbergen. Dan komt hij bij de populier en ook deze boom speelt de vermoorde onschuld. Hij heft zijn takken hoog op: Kijk ik heb niets te verbergen! Op dat moment vallen de lepels als witte bladeren op de grond. Ganymedes laat de dief sidderend achter en Zeus straft hem door te zeggen: Van nu af aan zal je altijd je takken omhoog moeten houden! (3)
De boom aan de ingang van de onderwereld
Zowel de zwarte als de witte populier worden geassocieerd met de dood en de onderwereld. De zwarte populier was gewijd aan Hades de god van de onderwereld en de witte abeel aan Persephone, zijn koningin. De zwarte populier was door Hades bij de ingang van de grot naar de onderwereld geplant. Hij stond voor dood, wanhoop en treurnis. De witte populier stond aan de oevers van de onderwereldrivier, de Acheron. Deze was daar zo gekomen doordat de nimf Leuke wegvluchtte voor de amoureuze avances van Hades. Voordat hij haar kon verkrachten veranderde zij in de boom. Toch stond deze boom omdat ze gewijd was aan Persephone voor hoop, moed en wedergeboorte. Het blad van de witte populier heeft twee kleuren: de onderkant is wit en de bovenkant is donkergroen. Persephone hoefde slechts drie maanden in de onderwereld te verblijven, altijd kon zij in de lente weer terugkeren naar de bovenwereld.
Het zweet van Hercules
De grote held Heracles (Hercules) is ook verbonden met de witte abeel. Net als Persephone ging hij de onderwereld in en kwam hij weer terug. Hij had van koning Eurystheus de opdracht gekregen om de driekoppige hellehond Kerberos te vangen en levend mee te nemen naar zijn paleis. Dit leek een onmogelijke opdracht. Het was dan ook de ultieme poging van de koning om Heracles kwijt te raken. Toch begon Heracles onverdroten aan deze taak. Voordat hij de onderwereld in ging, maakte hij een krans van witte abeel en zette die op zijn voorhoofd. In Hades aangekomen kleurden de bladeren donker van de rook en smook, maar de onderkant van het blad werd juist wit door het zweet van zijn voorhoofd. Zo is het blad van de witte abeel gebleven. Heracles worstelde met Kerberos en nam het beest mee naar boven. Hij overwon zo de dood. Bij spelen ter ere van Hercules (mogelijk de Olympische spelen) droegen de winnaars een krans van populierenblad als teken van hun moed en de moed van hun glorieuze voorganger Heracles. Gouden kransen met populierenbladeren zijn al gevonden in Sumerische graven van 5000 jaar oud. Toch blijft ook hier de associatie met de dood. Het is een teken van de moed die nodig is om de dood te trotseren. Ook bij begrafenisspelen ter ere van de Romeinse Manes – de geesten der afgestorvenen – werden kransen van populier gedragen. (4)
Verder is de boom ook gewijd aan de godin van magie en dood Hecate. De priesteres van Hecate, Medea gebruikte het bij haar magische brouwsels. Ook in de middeleeuwen vormde het een bestanddeel van de heksenzalf. Heksen hielden graag vergaderingen in de kruinen van populieren.
De boom van de zon
Zoals elke boom heeft ook de populier zijn boomgeest of dryade. In de Romeinse mythologie was er de populierennimf Egeria. Zij woonde in het heilige woud van Nemi en inspireerde de eerste Romeinse koning tot het samenstellen van een wetboek. Bij de Grieken heten de populiernimfen de Heliaden. Zij waren de zusters van Phaeton. Phaeton was een zoon van Helios die jammerlijk aan zijn einde kwam toen hij uit de zonnewagen viel en verdronk in de rivier Eridanus. Zijn zusters stonden aan de rivieroevers en rouwden om hem. Zij werden met opgeheven handen verandert in populieren en bleven zo daar aan de waterkant staan. Deze rivier wordt zowel in de onderwereld als aan de sterrenhemel geplaatst. Aan de hemel is het het sterrenbeeld Eridanus. Maar Eridanus wordt ook wel geïdentificeerd met de Melkweg.
De mythe van Phaeton geeft de boom een associatie met de zon. Een associatie die ook te vinden is in een oud Siciliaans gebruik om met de midzomer een grote populier te kappen om daar met de bevolking omheen te dansen. Deze populier stond voor de hoogste stand van de zon en de daaropvolgende neergang of val van de zon.
Bijzonder genoeg werd er in de negentiende eeuw aan de overkant van de oceaan ook een ritueel met populieren uitgevoerd ter ere van de zon. Dit was de zonnedans van de Lakota stammen waaronder de Sioux, Cheyenne en Arapaho. Krijgers van deze volken dansten rondom een ‘cottonwood’ boom; een soort van populier. Deze – als heilig ervaren – boom werd met zorg gekozen door de wijzen van de stam. Hij mocht – na gekapt te zijn – de grond niet raken. Aan deze ‘zonnepaal’ waren repen huid vastgemaakt. De krijger die meedeed aan het ritueel kreeg een scherp been door zijn borstvlees gedrukt, wat aan de reep huid werd vastgemaakt. Terwijl zij dansten hingen de krijgers met volle kracht aan de huid en keken in de zon, totdat het vel van hun borst losscheurde. Dit pijnlijke ritueel was een offer van het eigen vlees aan de Grote Geest en is te zien als een teken van wedergeboorte van de krijger. (5)
Conclusie
De populier heeft zowel een associatie met de boven- als de onderwereld, zowel met het licht als de duisternis. Wie snel groeit kan grote hoogtes bereiken, maar ook des te dieper vallen. Met de centrale as van de populier kan je net als Phaeton zongelijk worden en tot hoog aan de hemel rijzen, maar om te voorkomen dat je ster genadeloos zal vallen, zal je moeten zijn als Hercules en, met de krans van populierenbladeren, de onderwereld ingaan. Dan weet je dat onsterfelijkheid pas bereikt wordt door je diepste angst onder ogen te zien en de dood te trotseren. Het is zeer bijzonder dat we deze elementen terugvinden in het gebruik van de Lakota Indianen. Hangend aan de centrale paal en zo verbonden met de zon, was hun intentie juist om zich los te scheuren, door de pijn heen te gaan, en zo een verbinding te maken met alles wat welzijn kon brengen voor de stam; de planten, dieren en spirits. Zo worden licht en duisternis in de populier verbonden.
Abe van der Veen
Noten:
1) Hageneder – De helender kracht van bomen p. 156
Decleene en Lejeune – Compendium van rituele planten p. 908
Moens en de Weerdt – Bomen en mensen p. 280
Blöte-Obbes – Boom en struik p. 68
http://www.verhalenbank.nl/items/show/39683 Hier wordt het verteld van de eik waar je driemaal omheen moet lopen en op de bast tikken.
2) Bomen en mensen p. 279
3) Moens en de Weerdt – Bomen en mensen p. 276,277, 280
http://www.stemderbomen.nl/pages/mainpages/Boom-van-leven-en-dood.htm
4) Compendium p. 903-907
Bomen en mensen p. 278
5) Hageneder p. 157
Compendium p. 906
http://www.theoi.com/Flora2.html
http://aktalakota.stjo.org/site/News2?page=NewsArticle&id=8668&news_iv_ctrl=0
http://www.angelfire.com/co/MedicineWolf/lakota/sundance.html
On tree day, the day before Sundance begains, a scout is selected to find the cottonwood tree that would stand at the center of the sundance circle. A cottonwood tree is always chosen because it it extrordinarily sacred. It is sacred for two reasons. One, because it was the tree that taught the Lakota how to make a tipi. It’s leaves are shaped in the conical pattern of the tipi. Children made play houses from the leaves, which was seen by adults, and so they made their houses in the same pattern. Another reason the cottonwood tree is so sacred is because if you cut an upper limb crosswise, inside will be a perfect five pointed star which represents the presence of the Great Spirit.
Prachtig uitgebreide uitleg. Het past precies bij waar ik mee bezig ben.
Dank je Abe voor deze mooie en uitgebreide tekst.