Wat is waarheid en wat is illusie? Is de wereld van de zintuiglijk ervaarbare materie de enige wereld of bestaan er andere net zo reële werelden? Dit is een kwestie waarover de mens zijn hoofd al eeuwenlang breekt. De vraag is zo oud als de grot van Plato en zo jong als de Matrix. (1) Een groot deel van de verhalen uit de elfenfolklore bewegen zich in dit spanningsveld. Zijn de elfen echt of slechts gezichtsbedrog? Is de elfenwereld een illusie of een andere werkelijkheid? Door middel van enkele verhalen over de elfen probeer ik wat licht in deze duistere materie te brengen.
Alfsgedrocht
Voordat het Romantische beeld van de elfen – als kleine, gevleugelde wezens in harmonie met de natuur – ging overheersen, bestond er van hen een totaal ander beeld. De elf was nog een alf en werd voornamelijk geassocieerd met bedrog. In het Middelnederlands werden zij vaak alfsgedrocht genoemd, waarbij gedrocht verwant is aan bedrog. De elfen lieten je dingen zien die er eigenlijk niet waren, door je ogen of zinnen te manipuleren. In de klucht van Lippijn (veertiende eeuw) wordt verteld hoe dat gaat: ‘En hoerde ghi noit seggen van alfsgedrochte, dat die liede pleghet te bedriegen?’ en verderop: ‘Het es ene elvinne die u quelt, si heeft u ghesichte al onstelt, u ogen staen al ontset.’ en in de ‘Karel ende Elegast’ denkt koning Karel – die midden in de nacht een stem hoort – dat hij door elfen bedrogen wordt: ‘Ist alfs gedrocht dat mi quelt, Ende dit grote wonder telt?’ (2)
Elfenzalf
Dat het bedrog via de ogen gaat merken we ook aan de vele verhalen uit Keltische streken over elfenzalf. De eerste wordt al verteld in de dertiende eeuw door Gervasius van Tilbury: een vroedvrouw uit Bretagne helpt om een kind dat half mens, half ‘dracae’ (een soort watergeest) is, geboren te worden. Zij krijgt de opdracht om zijn ogen in te smeren met zalf, maar per ongeluk smeert zij ook wat zalf op haar eigen oog. Dan pas ziet zij dat het prachtige onderwaterpaleis waarin zij dacht haar werk te doen, een armoedige grot is. Ook kan zij vanaf dat moment ‘dracae’ waarnemen als ze zich onder de mensen begeven. In latere versies is er geen sprake meer van dracae, maar van elfen of feeën (in Bretagne heet zij dan Margot la Fée). Zij wonen dan niet onder water maar in een (graf)heuvel. In een versie van het verhaal uit Wales denkt de vroedvrouw met een elfenprinses van doen te hebben, maar na het insmeren met elfenzalf blijkt het om haar eigen voormalige dienstmeid te gaan. Omgekeerd blijken de herfstbladeren – die als cadeau aan de vrouw meegegeven worden – bij thuiskomst van puur goud te zijn. De elfenzalf zorgt ervoor dat mensen voorbij het materiële in de geestenwereld kunnen kijken. Zij kijken niet meer met gewone ogen, maar met elfenogen! (3)
De Sidhe
Het is de vraag of deze verschillen in perceptie er altijd zijn geweest. In de Keltische mythologie begint deze met de komst van de Milesiërs naar Ierland. In het verhaal van de strijd tussen de Milesiërs (Kelten) en de Tuatha de Dannan (Elfen, wellicht eerst de Keltische goden) wordt de scheiding tussen de mensenwereld en de elfenwereld als volgt omschreven: toen de Tuatha waren verslagen werd er een overeenkomst gesloten. De elfen trokken zich terug en verdwenen uit de zichtbare wereld. De mensen waren vanaf dat moment alleenheersers in de bovenwereld, maar de elfen bewoonden de onderwereld. Zij werden de Sidhe, het volk van de holle heuvelen. Zij woonden daar in prachtige paleizen die – door de magie van de zeegod Manannan – van buiten slechts als grafheuvels te zien waren. Manannan zelf trok zich terug op de gelukzalige eilanden net achter de horizon of onder de golven. Zijn land heeft vele namen, zoals Tir-Nan-Og, Mag Mell of Emain Ablach; het eiland van de appelen. In het achtste-eeuwse Ierse verhaal over Bran McFebal ontmoet de held tijdens zijn zeereis deze god. Maar wat voor Bran de zee is, is voor Manannan een groene vlakte: ‘That which is a clear sea, For the prowed skiff in which Bran is, That is a happy plain with profusion of flowers, to me from the chariot of two wheels.‘ Twee werelden kunnen bestaan op een en dezelfde plek. (4)
Elfen als demonen
In de oorspronkelijke mythen was deze onzichtbaarheid voor de massa en zichtbaarheid voor de uitverkorene meer een gegeven dan een illusie of een demonisch bedrog. Dit veranderde in de christelijke tijd. De elfen werden gezien als demonen, die christenen van het rechte pad probeerden te brengen. Zij toverden de mens verleidelijke dingen voor; heerlijk voedsel, drank of goud. Of zij veranderen zichzelf in verleidelijke wulpse wezens om mee te gaan dansen, zingen en vrijen. Maar hun doel was eigenlijk om deze argeloze mensen in het verderf te storten, door ze de zonde van de onmatigheid te laten bedrijven.
Deze verandering is goed te lezen in de legende van de heilige Collen. Dit verhaal speelt zich – niet toevallig – in Glastonbury af. De heilige Collen wordt uitgenodigd voor een feestmaal op de Glastonbury Tor. Ook al is het een uitnodiging van Gwyn-ap-Nudd, de koning van de ‘Tylwyth Teg’ (de Welshe elfen) of anders de heerser van de onderwereld ‘Annwn’, toch weigert de heilige tot twee maal toe. Pas bij de derde uitnodiging gaat hij mee. Hij ziet op de heuvel een prachtig kasteel, met mooie jonge mensen in blauw en rood gekleed. Hij ziet het heerlijkste voedsel en de beste drank. Koning Gwyn-ap-Nudd verwelkomt hem en nodigt hem uit om toe te tasten. Maar Collen zegt: ik eet geen herfstbladeren en je gezelschap is rood en blauw door de pijnigingen van de hel! Dan gooit hij wijwater in het rond en het hele tafereel verdwijnt schielijk. De pracht en praal van de koning der elfen is een duivels bedrog! De elfen zijn tot demonen geworden. Om dezelfde reden helpt het in andere verhalen om een kruisteken te maken, of om God aan te roepen. Ook dan zullen prachtige paleizen en tafels gevuld met het heerlijkste voedsel plotsklaps verdwijnen. (5)
Een ander voorbeeld van demonisch bedrog vinden we in een Middelnederlands exempel: ‘Het was een ridder, die waende ghevoert sijn in Vrau venusberch, ende waende, dat hij daer alle ghenouchte ghebruucte met vrauwen ende met andere saken. Up eenen tijt, als hij aldus waende inden berch van weinsche syn, ontwiec hij ende vant hem selven in eenen put met eender vulder leelicker beeste, een doode croenge, in sinen aerm. Doe bevant hy wel, dat hij bedroghen was vanden viant.’ (Serm. X Geb.).
De Venusberg of ‘berg van wensen’ – een plaats die verwant is aan de elfenheuvel – wordt hier gezien als een waan of een droom. Ook de schoonheid van een vrouw uit het gevolg van Venus blijkt slechts een demonisch bedrog. Zij leek misschien mooi, maar eigenlijk is zij slechts een waan- of drogbeeld! (6)
Glamour
Dit idee van illusie en betovering waardoor dingen mooier lijken dan ze zijn is terug te vinden in woorden als ‘charme’ en ‘betoverend’. Nu zijn dit woorden om aan te geven hoe mooi of aantrekkelijk iemand is, maar oorspronkelijk werden deze woorden gebruikt om een aantrekkingskracht aan te geven die tot stand was gekomen door magie! Beide woorden betekenen betovering of beheksing, met name door een illusie te creëren. Het is de invloed van een elf, heks of tovenaar die ervoor zorgt dat iets anders en – meestal – mooier lijkt dan het is. Met behulp van een gezongen of gedeclameerde spreuk (charme en het Franse ‘enchanter’ komt van zang of incantatie) kan een illusie gecreëerd worden. (7)
Magie kan ook gebruikt worden om iemand machtiger of interessanter te doen lijken dan hij werkelijk is. Dit vinden we nog terug in de woorden prestige en fascinatie. Prestige komt van het latijn ‘praestigium’ oftewel begoocheling, een illusie oproepen. Het sterke boeien van een fascinerende persoon komt van ‘fascinum’, wat toveren betekent in het latijn. Nog wat explicieter betekent ‘fascinum’ het magisch gebruiken van de ‘fascinus’ oftewel de fallus als amulet, om het boze oog af te weren. Een voorbeeld van een magische fascinatie is het verhaal van een ‘tovenaar’ die een haan een grote balk liet sjouwen in zijn bek. Iedereen kijkt ademloos toe, maar een man met een klavertje vier in zijn schoen zag dat de balk slechts een strootje was. Zodra hij dit uitroept is de betovering verbroken. (8)
In het woord glamour vinden we dit allemaal terug. Glamour staat nu voor de glitter en het klatergoud van de ‘rich and famous’, maar ook dit woord werd eerst gebruikt voor een vorm van magie. Glamour komt van ‘grammar’ in de zin van occulte wetenschap. Glamour werd gebruikt voor een toverspreuk die op het oog inwerkt, waardoor de dingen er anders uit zien dan zij zijn. Glamour kan een hut tot een paleis maken, iemand onzichtbaar maken of een gewone vrouw wonderschoon doen lijken. Al deze woorden geven aan dat het mogelijk was om door middel van magie de wereld anders waar te nemen. Dit werd echter wel tot een illusie bestempeld, het was niet werkelijk waar.
Morgane de Fee
De koningin van de glamour en illusie is Morgan le Fey. Zij wordt in de oudste bronnen ook wel een godin genoemd en getuige haar naam moet dit gaan om een godin van het lot. Want fee komt van ‘fatum’, oftewel noodlot en ‘fey’ betekent ten dode opgeschreven. Ook ‘fairy’ komt van fee en dus van fatum. Je kan haar daarom zien als een koningin van de elfen, maar ook als een ‘fatale vrouw’ die mannen in het ongeluk stort. (9) Mogelijk komt ‘glamour’ van de vallei van Glamorgan, een gebied in Zuid-Wales. Deze naam betekent het territorium van Morgan. Ook al was deze Morgan een Welshe koning uit de achtste eeuw, toch kan later de naam geassocieerd zijn met Morgan de zuster van koning Arthur. Zij trouwde met een Welshe vorst en er werd beweerd dat zij daar een vallei had, die zij onzichtbaar had gemaakt door middel van een muur van lucht. Alle ontrouwe ridders die zij daar met haar ‘glamour’ naar toe had gelokt, konden er nooit meer vandaan komen. (10) Ook was zij de leidster van negen vrouwen die leefden in het eiland of de vallei van Avalon, ook wel genoemd de ‘vale of Avillion’. Avalon wordt beschreven als een plaats van eeuwige lente. Fruit, groente en graan groeien daar als vanzelf, een mens hoeft er niet te werken. Avalon wordt geassocieerd met Glastonbury; de burcht van glas. Het is zeer vergelijkbaar met het elfeneiland van de vrouwen en van eeuwige lente van de Ierse god Manannan.
Men kende Morgan zelfs in zuid-Italië, daar werd een luchtspiegeling in het water een ‘fata morgana’ genoemd, een soort van luchtkasteel. Zeelieden die probeerden dit kasteel te bereiken verdronken jammerlijk. Het fata morgana heeft dan veel van het Avalon als een eiland dat nooit bereikt kan worden, verborgen als het is achter een muur van lucht of glas. Alleen de uitverkoren helden kunnen dit gebied bereiken. (11)
Een andere wijze waarop zij helden het ongeluk in stortte was door ze – in de vorm van een verleidelijke dame – het koude water in te lokken. Morgan betekent ‘zeebewoonster’, zij was in de folklore de leidster van de ‘morgen’, de vrouwelijke watergeesten van Bretagne. Mogelijk zijn dit dezelfde wezens die Gervasius omschreef als Dracae. Alleen haar uitverkorenen ridders – zoals Ogier, Lanval en Lancelot – mochten verblijven in Avalon. Zij keken voorbij de sluiers van de realiteit in de tijdloze elfenwereld èn toch kwamen ze weer terug naar onze wereld. Morgane is zo te zien als een westerse Godin die meesteres van de illusie is. Zij is zo te vergelijken met de oosterse Godin Maya. (12)
Maya
Ook voor nu blijft de vraag gelden: is het elfenrijk een illusie of realiteit? Is er een manier waarop wij door mensen of geesten, heksen of elfen er toe geleid worden om de dingen anders te zien dan zij werkelijk zijn? En als wij kijken met elfenogen zien wij dan een illusie, een schim of schijn of juist de ware werkelijkheid? Voor een rationele westerling is het duidelijk: toverij en hekserij bestaan niet, wie toch elfjes meent te zien moet zich laten behandelen door een dokter of heeft drugs gebruikt. (13)
De christenen – in ieder geval die uit de Middeleeuwen – geloofden wel degelijk in een geestenwereld die je iets voor kon toveren, maar dat waren allemaal demonen. Als je geloofde aan dergelijke waanbeelden gaf je macht aan duivels en demonen, dit was een zware zonde en daar moest je verre van blijven. De hemelse, andere wereld was gereserveerd voor het hiernamaals, tijdens je leven kon je daar echt niet komen.
Het is bijzonder om te zien hoe bij de hindoes en de boeddhisten de rollen omgedraaid zijn. Onze wereld van dualiteit, afgescheiden ego en de zintuiglijk ervaarbare materie is Maya, illusie. Maya is tegelijk ook de Godin die die illusie creëert. (14)
Vanuit de elfenfolklore (die teruggaat tot het oude heidendom) reik ik nog een vierde mogelijkheid aan. Avallon, Venusberg en elfenheuvel zijn te zien als termen voor een ‘andere’ wereld. Net zo reëel als de onze, maar niet met onze zintuigen ervaarbaar. Zij is alleen te ervaren vanuit trance. Zij is de wereld van het volledig opgaan in het proces. Deze wereld werd vroeger regelmatig betreden met name tijdens de seizoensfeesten zoals Beltane en Samhain. Maar onder andere door de sterke groei van het ego en de gedachtenwereld werd het telkens moeilijker om zich hier van los te maken. De reis naar de ‘andere’ wereld lukte niet meer zonder hulpmiddelen. Helaas werken drugs alleen tegen een prijs; men verliest energie en loopt het risico op verslaving. De verslaafde kwijnt weg, verliest zijn levensenergie tot hij dood gaat en voor eeuwig zal vertoeven in het elfenland. Ook als het de aspirant wel lukt om de andere wereld te betreden zonder hulpmiddelen, kwam het vaak voor dat hij niet meer geheel terug kon komen. Hij kreeg iets afwezigs, hij was ‘away’ of ‘gone with the fairies’. Ze waren ‘van de alf geleid’ oftewel zo ver verdwaald dat ze de weg niet meer terug vonden naar hun eigen lichaam. Alf is een woord voor een gek in het Vlaams en elf is niet voor niets het gekkengetal! (15)
Elfenland
Zo verdween het elfenland telkens verder achter sluiers van mist, het werd een leuk verhaaltje om aan kinderen te vertellen, meer niet. Toch maakt dit die ‘andere wereld’ niet minder reëel, zij is slechts moeilijker bereikbaar. Elfenland is nog steeds net voorbij al het tastbare, zichtbare. Het bevindt zich net achter de horizon en onder de grond, maar ook voorbij de hemelkoepel. Wie daar naar toe wil, of daar een glimp van wil opvangen hoeft slechts zijn innerlijke dialoog stop te zetten en dan te beseffen dat er zich iets achter de kleine zeepbel van uiterlijke verschijningen bevindt. Hij stapt uit zijn droom in een andere realiteit. Hij stapt uit deze realiteit in de wereld van de droom, in de wereld van de elfen. Een wereld die een intrinsieke paradox in zich bergt omdat zij tegelijk reëel en illusoir is, al naar gelang op welk bewustzijnsniveau je zit. Alf komt van albus wit, zo wit als de onzichtbare muren die rondom die wereld staan, zo wit als een geest, niet wit als een kleur, maar wit als doorzichtig als nevel, als witte wieven, nevelheksen. De elfen wonen in holle heuvelen. En wie in diepe meditatie de holheid en de onzichtbaarheid van zichzelf voelt, weet dat hij de elf in zichzelf heeft bereikt. Hij kan van buitenaf naar de materiële wereld kijken en ziet een luchtbel in een kosmische oceaan, ziet hoe hij daar met een soort van navelstreng aan verbonden is om daar zijn taak te verrichten, zijn noodlot te volgen. Hij is geïnitieerd en zo een volger geworden van Maya, van Morgane, van de fatale vrouw.
Abe van der Veen
Noten:
1) http://en.wikipedia.org/wiki/Allegory_of_the_Cave
De Matrix films uit 1999 en 2003 http://thematrix101.com/contrib/myoung_aitptm.php
2) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/alf1
Komrij (vert.) – De Abele spelen p. 92
http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/elegast/elegast1.html
3) De elfenzalf zou van klaver vier gemaakt zijn. Briggs p.191
Briggs – A dictionary of fairies p. 156, 296
Voor Dracae en witte wiven zie ook: http://books.google.nl/books
id=g2sqAAAAMAAJ&pg=PA135&lpg=PA135&dq=gervase+tilbury+dracae&source=bl&ots=gi9TM76cCn&sig=r6mYkrZjEFRtvJS31KSqyfyAaQo&hl=nl&sa=X&ei=VBL0UtjtEqGu0QXe6YGYDw&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=gervase%20tilbury%20dracae&f=false
Ook heksen gebruikten een zalf om voorbij de gewone wereld te kunnen komen. Deze zalf werd echter gebruikt onder de oksels en liezen en hielpen om te kunnen ‘vliegen’, oftewel om uit het lichaam te kunnen treden. Bijzonder is dat de eerste meldingen uit de 14/15e eeuw deze zalf ‘unguentum Pharelis’ noemen. Pharel is een geestwezen die te associëren valt met de heidense godin Diana. (zie artikel over vliegzalf)
4) Keltische mythen en legenden – Rolleston p.127
John and Caitlin Matthews – the Encyclopedia of Celtic myth and legend p.118
5) Briggs – A dictionary of fairies p.345
http://www.maryjones.us/ctexts/collen.html
6) De Vooys – Middelnederlandse legenden en exempelen p. 162 http://www.archive.org/stream/middelnederland00vooygoog/middelnederland00vooygoog_djvu.txt
7) Zoek de woorden op in: http://www.etymologiebank.nl/ of http://www.etymonline.com/
Deze woorden vinden we door heel Europa terug.. bv.: enchanted, bezauberend, enchanté
8) http://en.wikipedia.org/wiki/Fascinus
The English word “fascinate” ultimately derives from Latin fascinum and the related verb fascinare, “to use the power of the fascinus,” that is, “to practice magic” and hence “to enchant, bewitch.
9) Briggs – A dictionary of fairies p. 303
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/fee
10) Walker – Encyclopedia of myths and secrets p. 675
Deze schoonheid is schijn, skin-deep.
11) Geoffrey of Monmouth – History of the kings en Life of Merlin
http://en.wikipedia.org/wiki/Fata_Morgana_(mirage)
Waarschijnlijk leerde men Morgaine in Italië kennen via de boeken over Orlando Furioso..
12) Evan-Wentz – The fairy faith in celtic countries p.200
13) Het woord Drug, drogeren, kan te maken hebben met gedroogde kruiden, maar ook met drogbeeld en bedriegen..
14) Maya is veel meer dan dit, maar om dit uit te leggen vergt teveel ruimte. Zie: http://en.wikipedia.org/wiki/Maya_(illusion) en Walker – Encyclopedia of myths and secrets p.626
15) M. Koomen – Het koninkrijk van de nacht p.83
http://books.google.nl/books?id=u-hHAe7XbnIC&pg=PA4&lpg=PA4&dq=van+de+alf+geleed&source=bl&ots=rUOMOpjVAZ&sig=zAIirextXpYMr6HQdyuiSXKRQOo&hl=nl&sa=X&ei=zDL-UpT6Icem0QWwqICIBw&ved=0CDQQ6AEwAQ#v=onepage&q=van%20de%20alf%20geleed&f=false
het was boeiend en leerijk vooral de spreuken zijn er nog meer