Heksen spreken enorm tot de verbeelding en dat al eeuwen lang! Vanaf 1565 onder invloed van de zuid-Nederlandse schilder Bruegel is het beeld van de heks geworden tot een stereotype: de oude, lelijke heks – met of zonder puntmuts – die in de ketel roert en de jonge, naakte heks die met de bezemsteel door de schoorsteen naar buiten vliegt. Meestal is ze vergezeld door een zwarte kat en de duivel is aanwezig in de vorm van een bok. (1)
Hieronder vindt je een – zo goed als volledige – verzameling van de afbeeldingen die we kennen van heksen in Europa tot 1600. Daarna vindt je een selectie van de mooiste schilderijen met als thema hekserij. Je zal merken dat veel van de stereotype elementen al vroeg aanwezig zijn, maar er zijn ook duidelijke afwijkingen. Heksen rijden op draken, geiten, hooivorken en zelfs penissen (en zo nu en dan ook op een bezemsteel) en ze gaan nog niet via de schoorsteen de lucht in! Vooral de afbeeldingen van de Duitse kunstenaar Hans Baldung Grien zijn zeer opmerkelijk. Aan deze afbeeldingen heb ik daarom een apart artikel gewijd.
Ik nodig je uit om een virtuele rondwandeling te maken in deze galerij van middeleeuwse en vroeg-moderne heksenkunst!
ca. 1280 – 1450 Schleswig muurschildering in de Dom
ca. 1280 – 1450 Schleswig muurschildering in de Dom
Zijn dit echt de eerste twee afbeeldingen van heksen? Dat is nog maar de vraag: de dateringen die ik tegen kom verschillen enorm. (2)
We zien twee vrouwen die – naakt op een mantel na – lijken te vliegen op een tijger en een bezemsteel. Ze lijken vrij jong te zijn, al heeft de eerste hangborsten. De eerste draagt een hoorn. Mogelijk is dit te associëren met godinnen als Fortuna en Abundia die ook afgebeeld worden met zo’n hoorn als een ‘Cornucopia’; een hoorn des overvloeds. Het vliegen op dieren wordt al vermeld in de Canon Episcopi (ca. 900 AD), ook al worden deze vrouwen dan nog niet heksen genoemd. De bezem bij de tweede heks is ook curieus: zij bestaat niet uit twijgen, maar uit blaadjes.
ca. 1300 Lyon (Frankrijk) op de deur van de kathedraal Saint Jean Baptiste
Vrouw rijdend op een bok met een knook in de ene hand en een gigantische paddestoel in de andere. Of dit een heks moet voorstellen is zeer de vraag.
ca. 1350 Auxerre (Frankrijk) op het zuidportaal van de kathedraal Saint-Etienne
Naakte vrouw op een bok, mogelijk ‘Luxuria’ (wellust) voorstellend. Of deze vrouw een heks zou kunnen zijn is erg onzeker.
14e eeuw Halle (België) Basiliek
Naakte vrouw rijdend op een eenhoorn. Zeker omdat er nergens anders heksen worden afgebeeld die op eenhoorns rijden is het zeer de vraag of dit werkelijk een heks betreft.
1451 Martin le Franc – Boekverluchting uit ‘Le champion des dames’ (Frankrijk)
Deze twee vrouwen die op een bezemsteel en op een staf vliegen worden ‘Vaudoises’ (Waldenzen) genoemd. Hekserij wordt in de oudste teksten ook wel ‘vaudoiserie’ genoemd en daarmee verward met de ketterse sekte van de Waldenzen.
ca. 1460- 70 Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris
Heksen vliegen met bezemstelen of met behulp van demonen, terwijl onder in de verluchting de duivel in de vorm van een bok wordt aanbeden en zijn aars wordt gekust.
ca. 1460 – 1470 Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris
ca. 1460 – 1470 Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris
ca. 1460 – 1470 Brugge – Boekverluchting in ‘Invectives contre la secte de vauderie’ van Johannes Tinctoris
1470-1482 Boekverluchting in Martin le Franc – Le Champion des Dames uit Savoie (Frankrijk): Vrouwen aanbidden de duivel in de vorm van een kat
1470-1482 Boekverluchting in Martin le Franc – Le Champion des Dames uit Savoie (Frankrijk): Vrouwen gaan naar de sabbat. Een van de vrouwen zweeft op een bezemsteel en een andere heeft een zalfpot in de hand. Zij beantwoorden nog niet aan het stereotype van de heks, het zijn meer voorname, mooie vrouwen.
ca. 1470 Meester van de Nederrijn (Duitsland) – Liebeszauber (Liefdestover)
Fillipino Lippi ca. 1480 Heksen
ca. 1470 – 1516 Hieronymus Bosch – Heksen
1493 Houtsneden in Ulrich molitor – De lamiis et phitonicis mulieribus/ ‘von dem Unholden’
Van links naar rechts: Vrouw met een demon als minnaar, Heksenvlucht met heksen veranderd in dieren, Heksen die slecht weer (hagel) maken met behulp van een brouwsel, mannelijke heks rijdt op een kat en een oude vrouw rijdend op een hooivork wordt meegevoerd door een duivel.
15e eeuws (?): Heks, duivel en tovenaar vliegen op een bezemsteel een vrouw tegemoet
Laat middeleeuwse muurschildering uit Zweden
Laat middeleeuwse muurschildering uit Zweden
1497 Albrecht Dürer – Vier heksen
ca. 1500 Albrecht Dürer: Heks rijdt achterstevoren op een bok.
1506 Albrecht Altdorfer – Heksen rijden op bokken naar de sabbat
1510-1520 Daniel Hopfer – Gib Frid (Laat me gaan)
1510 Hans Baldung Grien – heksensabbat
1511 Hans Schaufelein – Heksen bezig met verschillende rituelen
Hans Burgkmair (Houtsnede) – Der junge weisse König erhält Unterricht in schwärzer Magie (De jonge witte koning ontvangt onderwijs in zwarte magie 1512-1516
ca. 1513 Niklaus Manuel Deutsch – Zwevende heks
1514 (of 1517) Hans Weiditz – ‘von den Unholden oder von den Hexen’ uit: Die Emeis van Von Kaysersberg
1514 Hans Baldung Grien – Drie naakte heksen
1514 Hans Baldung Grien – Vertrek voor de sabbat
1514 Hans Baldung Grien – Heksensabbat
ca. 1515 Hans Baldung Grien – Heksensabbat
1515 Hans Baldung Grien – De heks en de draak
1515 Meester van het monogram HF (Hans Franck?) – Heksensabbat
ca. 1515 Agostino Veneziano – La strega (de heks)
1518 Niklaus Manuel Deutsch – Pentekening van een Oude heks
1518 (of 1532) Hans Weiditz – Hexe in ihrem Garten (De heks in haar tuin) Houtsnede
ca. 1520-1530 Agostina Veneziano of Marcantonio Raimondi – Lo stregozzo (de heksen)
1523 Hans Baldung Grien – Twee heksen
1526 Jacob Cornelisz van Oostsanen – Saul bij de heks van Endor
1528 Lucas Cranach de Oude (ws. Wittenberg, Duitsland) – Melancholia
1532 Lucas Cranach de Oude (Wittenberg, Duitsland) – Melancholia (andere versie)
ca. 1530-1540 Parmigianino – Heks rijdend op een gigantische fallus
ca. 1534 Hans Baldung Grien – De behekste stalknecht
1549 Anoniem – Satan wordt aanbeden uit: Livre de I’histoire et ancienne cronique van Gerard d’Euphrates
ca. 1500-1552 Jan de Bisschop (1628-1671), gewassen pentekening naar een verloren gegaan ontwerp van Frans Crabbe van Espleghem (1480-1553) – Heks veroorzaakt brand en storm
1555 Houtsnede uit Olaus Magnus – Gentibus septentrionalibus – Heksen toveren storm, schipbreuk en ziekte van het vee
ca 1555 Duitse houtsnede
1565 Pieter Bruegel – Jacobus bij de Tovenaar
1566-1570 Bartholomäus Spranger (?) – Tooveryken in een Ruwijne
Eind 16e eeuw Adrianus Hubertus naar Bartholomäus Spranger – Tooverijscene in een Romeinse ruïne
1582 Anoniem Duits – Heksen brouwen iets in de ketel uit: Abraham-Saurs- Ein kurtze treue Warning
1591 Anoniem Engels – Heksen krijgen popjes van de duivel (Uit het pamflet over het proces van Agnes Sampson)
Hoogtepunten uit heksen in de kunst na 1600
1604 Jacques de gheyn II – Drie heksen in een kelder
1606 Frans Francken II – Heksenkeuken
1607 Frans Francken II Heksenbijeenkomst
1608 Jacques de Gheyn II – Heksenkeuken
1610 Frans Francken II – Heksenkeuken
1608-1610 Jacques de Gheyn II – Heksenbijeenkomst
1613 Uit Pierre de Lancre – Description du sabbat des Sorciers
1626 Jan van der Velde – De tovenares
ca. 1630-1640 Cornelis Saftleven – Heksenkeuken
1633 David II Teniers – Heksensabbat
Claes Jacobsz van der Heck – Heksensabbat 1636
1645 David II Teniers – Vertrek voor de sabbat
1645 David II Teniers – Vertrek naar de sabbat
1646 Salvator Rosa – Witches at their incantations
Teniers – Hekserij onder de galg ca. 1650
1865-1868 Antoine Wiertz – La jeune sorcière
1878 Luis Falero – Vertrek naar de sabbat
1896 Jean Léon Gerome – La verité sortant du Puits
1913 Power O’ Malley – Beware the beautiful witch
1) Vrij snel na het tot stand komen van deze pagina kreeg ik het voortreffelijke boek ‘Vrouwen op den besem en derghelijck gespoock’ van Renilde Vervoort in mijn bezit. Als ik deze eerder had ingezien had mij dat heel wat werk gescheeld! Dit boek is een aanrader voor ieder die geïnteresseerd is in heksenafbeeldingen. Vrijwel elke afbeelding op deze pagina staat ook in dit boek en meer..
2) http://www.strangehistory.net/2016/05/27/the-earliest-broomstick-witch/
3) Deze afbeelding uit ca. 1300 Lyon (Frankrijk) op de deur van de kathedraal Saint Jean Baptiste wordt vaak gehouden voor een heks. Het is echter Marcolf(us) die rijdt op een bok en een haas in zijn hand houd als oplossing voor een raadsel van koning Salomo. Hij is gekleed noch ongekleed (met een mantel om zijn naakte lijf), Rijd niet te paard, noch te voet en brengt een gift en toch ook niet (de haas loopt direct weer weg). M. Camille – Image on the edge: the margins of medieval art p. 27
