De taxus (lat. Taxus Baccata) is een altijd groene naaldboom. Hij heeft platte naalden die lijken op die van de spar en een schilverende roodbruine bast. Je ziet ze veel in formele tuinen – zoals Versailles – omdat ze zo mooi in vele vormen gesnoeid kunnen worden.
Taxus komt van taxon wat boog betekent. Baccata betekent rode bessendrager. De taxus zelf heeft weer aanleiding gegeven tot het woord toxon, wat toxic oftewel giftig betekent. Yew komt mogelijk van het oud-Germaanse ‘ewe’ wat eeuwig betekent of anders van het Indo-Europese ‘ei’ wat rood betekent. (1)
Venijnboom
Alles aan de boom is giftig behalve zijn rode bessen, die zijn best smakelijk. Maar het pitje van de bes is wel weer giftig! (eten is sterk af te raden!!)
Volgens Dioscorides was zelfs slapen onder de schaduw van de boom – vanwege de giftige uitwasemingen – dodelijk. Ook het drinken uit een beker gemaakt van taxushout zou je niet overleven. In de volksmond wordt hij boom des doods en venijnboom genoemd. (2)
Taxus wordt gebruikt als vergif. Shakespeare wist dat maar al te goed: in Macbeth brouwen zijn drie ‘weird women’ een gifdrank voor ‘toil and trouble’ o.a. van takjes taxus gesneden bij een maansverduistering.Zij wijden dit brouwsel aan Hecat. Taxus is inderdaad gewijd aan Hecate. Ook in Hamlet komt taxus als gif voor: De vader van Hamlet wordt vermoord doordat er taxussap in zijn oor wordt gegoten. (3)
Toch is er maar een letter verschil tussen gif en gift. Als gift kan de taxus zelfs genezing brengen. Het is echter de kunst om de exacte hoeveelheid te kennen. Teveel van het middel zal je doden, te weinig helpt niets. Precies genoeg zal levens redden. Vroeger werd taxus wel gezien als middel tegen slangengif en hondsdolheid vanuit het idee van neutralisering van het gif door iets gelijkwaardig giftigs. Dit bleek niet te werken. Als medicijn tegen kanker wordt het nog wel toegepast. (4)
Boom van dood èn eeuwig leven
Dat zij de dood (maar daarmee ook ‘het eeuwige leven) toebehoord is te zien aan de gewoonte om Taxus op kerkhoven aan te planten. Op kerkhoven vind je de aller-oudste taxusbomen. Deze bomen zijn o.a. door hun langzame groei ontzettend oud geworden. Ongestoord op het kerkhof konden zij doorgroeien tot wel 1500 jaar. Sommige bronnen beweren dat de oudste taxus van Europa – de Fortingall Yew – zelfs 5000 jaar oud is! (5) Het langdurige leven van een taxus wordt mooi verbeeld in een middeleeuws gedicht uit het Ierse ‘book of Lismore’ waarin drie levens van een taxus gelijk staat met de ouderdom van de wereld van begin tot eind! (6) Eeuwig zijn ook zijn altijd groene naalden. Zo staat zij naast de dood ook voor een bijna eeuwig leven.
Veel oude taxusbomen leefden waarschijnlijk al toen de grond nog behoorde bij een heidens heiligdom. De Taxus stond er dan al voordat er een kerk en kerkhof was! Van meerdere heidense heiligdommen wordt gezegd dat er één of meerdere taxusbomen stonden. Iona, het heilige eiland van de druïden, is genoemd naar de vele daar groeiende taxussen. Op de tempelgrond van het heidense Uppsala stond een heilige immergroene boom (wellicht een taxus) en zowel in Avebury, Stonehenge als Newgrange zou juist in het noorden van het heiligdom taxusbosjes zijn aangeplant. (7) Het noorden is voor de Germanen de weg naar de dodenwereld. Ook voor de Grieken ging de weg naar de onderwereld tussen taxusbomen door. In de Eleusinische mysteriën kransten de priesters zich met taxus en mirte als teken van dood èn wederopstanding en de Eumeniden zuiverden de pasgestorven doden met taxustakken. Zo wijst de taxus de weg voor de dode naar de andere kant. (8)
Boom van de winter
De taxus hoort bij het meest doodse seizoen; de winter. Zij is verbonden aan de twintigste en laatste letter van het Ogham bomenalfabet, Ido oftewel taxus. Robert Graves verbindt deze laatste letter van de vijf klinkers aan de dood en de laatste dag van het jaar; de dag voor midwinter. Hij zet de taxus tegenover de eveneens altijd groene en erg op hem lijkende zilverspar die dan staat voor geboorte en de eerste dag van het jaar. (9) De 13e rune Eihwaz – wat taxus betekend – is evenzeer een aankondiging van de dood en de winter. De rune gewijd aan de taxus geeft bescherming tijdens de tocht door dit doodse seizoen. (10)
Taxus is gewijd aan de Germaanse wintergod Ullr. Deze obscure god zou op ski’s (en mogelijk zelfs op schaatsen) het winterse landschap bereizen. Zijn boog is van taxushout en zijn woonplaats is Ydalir, het taxusdal. (11) De boog van taxus en de pijlen die ingesmeerd zijn met taxussap kunnen doden, maar ook schilden werden wel gemaakt van taxushout en deze beschermt juist en redt zo weer levens.
Een bekendere held die verbonden is met de taxus is Robin Hood. De ‘longbows’ van hem en zijn ‘merry men’ zijn uiteraard gemaakt van het buigzame, doch niet breekbare taxushout. Toen Robin Hood door een verraderlijke non werd adergelaten liet zij hem achter om dood te bloeden. Zijn makkers vonden hem te laat. Met zijn laatste krachten spande Robin zijn boog en fluisterde dat hij begraven wilde worden op de plaats waar de pijl de grond zou raken. Dit was niet toevallig onder een taxusboom. (12)
Gids der doden
Robin is niet de enige beroemdheid die zijn graf naast of onder een taxus heeft. Ook op de graven van het tragische liefdespaar Tristan en Isolde èn het evenzo tragische Ierse stel Deirdre en Naoise groeit taxus. Bij de laatsten werden er staken van taxushout door hun lijken gedreven. Deze staken groeiden uit tot twee bomen die zich in elkaar verstrengelden.
Dit laatste doet mij denken aan het Bretonse volksgeloof dat waar er een taxus groeit op een kerkhof, er door elke mond van een begraven persoon, een wortel van die taxus zal groeien. (13) Hoe luguber dit ook klinkt, waarschijnlijk was dit juist een reden om taxus op kerkhoven te planten. De boom hielp de dode om via zijn wortels naar de andere wereld te reizen. Hij hielp de dode om verder te kunnen gaan in de cyclus van het wiel des levens. Wie dat niet doet wordt een levende dode, een spook of een vampier. Deirdre was een zelfmoordenares en liep daardoor grote kans om geen rust in het graf te vinden. Zij kon een gids en wegwijzer naar de andere wereld goed gebruiken! (14)
Onverbiddelijk draait het levenswiel door en als de 13e spaak is gepasseerd, is de dood, maar ook een nieuw leven het gevolg. De taxus is als dat wiel. De beroemde taxus van Ross werd ook wel een ‘koningswiel’ genoemd en Mog Ruith – een van de machtigste druïden – kon vliegen met een wiel gemaakt van taxushout. (15) Taxus symboliseert dit ook doordat zijn takken als zij de grond raken weer wortel kunnen schieten en dan opnieuw uitlopen. (16) Zo toont de taxus hoe na een duistere weg opnieuw het licht kan worden bereikt.
Boom van God
Toen de god ‘Trefuilngid Treochair’ Ierland bezocht liet hij vijf bessen vallen. Daaruit ontstonden de vijf belangrijkste bomen van Ierland. Drie maal een es en twee maal een taxus (of een eik en een taxus). Zowel es als taxus zijn beschermers van reizigers naar de Andere wereld en beide zijn bomen van God. Bij de es is deze god Odin. Bij de taxus is het Ullr, de god die weet hoe hij dood en winter moet doorstaan om er aan de andere kant weer uit te komen. De taxus wordt boom van god genoemd in Georgië, in de Himalaya en in Japan. In Ierland wordt de taxus van Ross – een van de vijf magische bomen van Ierland – zelf een sterke, stevige god genoemd! (17) Een sterkere beschermer op de reis naar de andere kant dan een eeuwenoude taxus zou ik mij niet kunnen wensen!
(Crowhurst Church – Surrey Let op het deurtje!!)
Noten:
1 Moens – Bomen en mensen p. 284
Hageneder – Bomen p. 203
Lankester – De Keltische maankalender p.197
2 Blöte Obbes – Boom en struik p. 52-53
3 Graves – White Goddess p.193-194
Shakespeare – Hamlet act one scene five:
‘Upon my secure hour thy uncle stole
With juice of cursed hebenon in a vial,
And in the porches of my ears did pour
The leperous distilment, whose effect
Holds such an enmity with blood of man’
4 De Cleene –Compendium van rituele planten p. 1018
5 Omdat dergelijke bomen van binnen hol zijn, is er geen jaarringentest te doen, dus de leeftijd inschatten blijft een precaire business..
Fortingall yew uit Schotland ca. 2000-5000 jaar http://en.wikipedia.org/wiki/Fortingall_Yew
Llangernyw yew uit Noord Wales ca. 4000 jaar http://www.mnn.com/earth-matters/wilderness-resources/photos/the-worlds-10-oldest-living-trees/llangernyw-yew
6
A year for the stake,
Three years for a field,
Three lifetimes of the field for the hound,
Three lifetimes of the hound for the horse,
Three lifetimes of the horse for the human being,
Three lifetimes of the human being for the stag,
Three lifetimes of the stag for the ousel (blackbird),
Three lifetimes of the ousel for the eagle,
Three lifetimes of the eagle for the salmon,
Three lifetimes of the salmon for the yew,
Three lifetimes of the yew for the world from its beginning to its end.
7 Walker – Dictionary p. 476
Lankester – De Keltische maankalender p. 200
Dit is allemaal speculatie, helaas is niets hiervan te herleiden op authentieke bronnen, dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat het vals is!
8 Boom en mens p. 285
Statius, Thebaid 8. 10 ff (trans. Mozley) (Roman epic C1st A.D.) :
“Upon the Stygian shores . . . not yet had the Eumenis [Erinys] met and purified him [the new dead ghost] with branch of yew, not had Proserpine [Persephone] marked him on the dusky door-post as admitted to the company of the dead.”
9 Graves – White goddess
10 Duane – Runen p. 36
11 Otten – Edda Grimnismal p.45
12 Bomen en mensen p. 286
Er is een mogelijke connectie tussen Robin Hood en Ullr. Hood, wordt vaak geschreven als Hod, wat ook de verkorte naam is voor Hoder, de broer van Balder. Hoder als het winterse aspect van de jaargod is sterk verwant met de wintergodheid Ullr.
13 Graves – White Goddess p. 194
Meestal groeien er een witte en een rode roos op het graf van Tristan en Isolde maar deze variant komt ook voor.
14 Een lijk waarvan men vermoedde dat het een levende dode / vampier was kreeg een staak door het lichaam gespietst om tot rust te komen. Maar deze was meestal gemaakt van het hout van meidoorn of jeneverbes.
Jackson – Compleat vampyre p. 105
15 In de ‘Rennes dindsenchas’ over de afkomst van plaatsnamen wordt de taxus van Ross zo genoemd:
"The Tree of Ross is a yew... a king's wheel, a prince's right... a
straight firm tree, a firm strong god.
16 Stem der bomen http://www.stemderbomen.nl/pages/mainpages/magische-taxus.htm
Zijn reputatie t.a.v. een lang leven dankt de Taxus aan de wijze waarop hij groeit. Als hij niet gesnoeid wordt, groeien zijn takken naar de grond, gaan wortelen en vormen nieuwe boompjes die rond de centrale boomstam opgroeien als aparte, maar met elkaar verbonden bomen. Na een tijdje onderscheiden zij zich niet meer van de moederboom. Het geheel lijkt dan op een grote struik met vele takken. Zo werd de taxus symbool van dood en wedergeboorte: het nieuwe komt voort uit het oude.
17 Matthews – Celtic wisdom p.110
Hageneder – Bomen p.202 -203
Hoi abe, het blijft een prachtig verhaal en ik heb er al tientallen mensen op geattendeerd. taxus, de boom van dood en eeuwig leven.
Ik maak prachtige houten urnen van onder andere taxushout.