In de Keltische verhalen zijn er enkele symbolen die telkens weer opduiken als de held zoekt naar wijsheid en inspiratie: De bron, de hazelaar, de zalm en de duim. Waarom worden juist deze vier symbolen geassocieerd met wijsheid? Om hier achter te komen moeten we eerst de belangrijkste Keltische verhalen kennen waarin wijsheid een belangrijke rol speelt.
De bron van Segais
In het Ierse verhaal van de bron van Segais komen drie symbolen van wijsheid voor: Ergens ver verscholen in een woud in het centrum van Ierland is de bron van Segais te vinden. Deze heet ook wel de bron van Nechtan. Rondom deze bron groeien negen hazelstruiken. Aan deze struiken groeien blad, noot en bloesem tegelijkertijd. De noten vielen in het water van de bron en werden opgegeten door de zalmen van wijsheid. De noten zouden bij het vallen in het water zorgen voor luchtbellen van mystieke inspiratie. Deze noten gaven kennis van al wat er te zien en te horen was in de wereld. Maar alleen de zalmen mochten eten van de noten. De bron werd jaloers bewaakt door de riviergod Nechtan en zijn drie schenkers. Ook zijn vrouw Boanna werd niet tot de bron toegelaten. Toen zij het taboe brak en toch stiekem naar de bron ging en het water aanraakte (of volgens andere bronnen ‘widdershins’ – oftewel tegen de loop van de zon in – rondom de bron liep of danste) stroomde de bron uit pure woede over. Boanna vluchtte uit de Sidhe heuvel en werd achtervolgd door het water tot ze erin verdronk. Dit was echter een verhulde zegening: Boanna werd de riviergodin van de – naar haar vernoemde – rivier de Boyne. (1)
De bron van Connla
Het verhaal van Sinann en de bron van Connla lijkt sprekend op het voorgaande verhaal: Hier gaat het om de bron van Connla waaruit de rivier de Shannon ontspringt. Hier is het de elfenvrouw Sinann die op haar zoektocht naar wijsheid te nieuwsgierig is om van het verboden water af te blijven: Op een nacht dacht de maagd bij zichzelf dat zij elke vorm van kennis bezat behalve de mystieke kennis. Zij hoorde van de bron van wijsheid en verlangde ernaar deze te zien om zo zelf wijs te worden. Ze volgde een rivier tot ze bij diens oorsprong kwam. Het water leek echter niet bereid om die kennis met haar te delen en trok zich terug. Bij de verwoede pogingen die zij ondernam om zich de geheimen van de bron eigen te maken, viel of dook zij in het water en verdronk. Zij werd de godin van de rivier, die naar haar de Shannon wordt genoemd. (2)
Deze bron zou te vinden zijn in het land onder de zee; Tir fo Thuinn (land onder de golven). De naam van de bron komt van de koningszoon Connla die door een naamloze vrouw uit de ‘sidhe’ verleid word om mee te komen naar haar wereld om daar haar minnaar te worden. Dit land wordt ook het ‘land der levenden’ of het ‘land der vrouwen’ genoemd. Hier woont de zeegod Mannanan.
De bron van Mannanan
In het verhaal van Cormac McArt vertelt Mannanan over een bron in zijn land waar vijf stromen uit voortkomen en waarvan gedronken wordt door de aanwezigen. Cormac krijgt uitgelegd dat dit de bron van kennis is en dat de vijf stromen de zintuigen representeren door welke de kennis wordt vergaard. Alleen diegene die drinkt van zowel de stromen als de magische bron zelf is een werkelijk vaardig persoon. Zo vinden we minstens drie bronnen van wijsheid in de Keltische literatuur. Toch zou dit net zo goed om één en dezelfde bron kunnen gaan, want de bron van Connla wordt ook wel de bron van Segais genoemd en zowel de bron van Connla als de bron in het verhaal van Cormac McArt is te vinden in het land onder water van de zeegod Mannanan. (3)
Ook bij de Germanen staat de bron voor wijsheid en inspiratie. Odin geeft zijn ene oog aan de wijze Mimir in ruil voor een dronk uit zijn bron om zo zelf wijs te worden. De bron van Mimir ligt in het reuzenrijk aan één van de wortels van de wereldboom Yggdrasil. Ook bij de twee andere wortels van Yggdrasil liggen bronnen: de bron van Urd en de bron van Hvergelmir. (4)
De wijsheidsduim van Finn McCumhaill
In een vervolg op het verhaal van de bron van Segais wil een druïde de zalm van wijsheid vangen. Na vele jaren vangt hij eindelijk de vis, maar hij liet hem braden door een dienstknaap. Deze jongen raakte de vis aan en verbrandde zijn duim. Hij zoog een drup van het vet van de zalm van zijn duim. Vanaf dat moment is de jongen wijs. Alle wijsheid van de zalm is in hem gevaren, de druïde Finnegas viste naast het net. Deze jongen is de beroemde Finn McCumhaill. Zijn naam betekent de blanke van de hazelaar. Elke keer als hij zijn duim in de mond stak – in enkele versies kauwt hij er op tot hij het merg bereikt! – kreeg hij de inspiratie en wijsheid nodig om tot een besluit te komen. (5)
In een andere variant van het verhaal over hoe Finn aan zijn wijsheid is gekomen, wordt verteld dat Finn zijn duim klem heeft gezeten in de poort of de ingang van een van de heuvels van de Sidhe oftewel een elfenheuvel. Toen hij zijn duim eindelijk eruit kreeg bezat de duim de wijsheid van de ‘sidhe’. Ook de wijze Taliesin, de beroemdste bard van Wales, verkreeg zijn wijsheid door hete druppels uit de ketel van inspiratie van zijn vingers af te likken. In de Germaanse mythologie vinden we de held Sigurd die als jongen de draak Fafnir verslaat, waarna hij zijn hart gaat braden. Als hij het geroosterde hart aanraakt, verbrand hij zijn vingers en steekt ze in zijn mond. Op dat moment verstaat hij de taal der vogels, oftewel hij is wijs geworden.
De wijsheid van verhalen uit je duim zuigen
In deze verhalen zien we telkens vier elementen terugkomen die wijsheid en inspiratie kunnen brengen; de duim, de zalm, de hazelaar en de bron. Ik zal pogen om de connectie tussen deze symbolen en de wijsheid te verhelderen, te beginnen met het duimzuigen: Duim- of vingerzuigen is een manier die het kind toepast om zich van de buitenwereld af te sluiten en naar binnen te keren, het sabbelen geeft ontspanning en veiligheid van het nabij zijn van de Grote Moeder. Het duimzuigen geeft een zelfde gevoel als het zuigen op de tepels van de moeder voor melk. Het is een manier om contact te maken en zo gevoed te worden door de oermoeder, de bron van alle leven. Dit duim- of vingerzuigen als heilige bezigheid zien we al bij de duim zuigende Harpocrates op schoot van Isis in de Egyptische mythologie. Door te kauwen tot het merg bereikt Finn de ware essentie, de binnenste kern. Het merg staat gelijk aan het levenssap en wie dat kan bereiken heeft een link met de bron des levens. Het uit de duim gezogen verhaal is daarom geen gelogen verhaal, maar een verhaal met een innerlijke waarheid afkomstig uit de onbewuste droomwereld! (6)
De zalm; het oudste dier van het woud
Het volgende symbool van wijsheid is de zalm. De zalm is de vis die in de Keltische legenden het oudste dier van het woud is en dus ook de meest wijze. In de Ierse legenden heet hij Fintan, de man die al leefde in de tijd van de eerste mensen die in Ierland woonden en sindsdien telkens van vorm veranderde tot hij als zalm door de druïde Finnegas werd gevangen. In het Welshe verhaal van Culhwch en Olwen heet de zalm – als het oudste dier van het woud – Llyn Llyw. Hij heeft slechts één oog en weet de weg te vinden naar Mabon zoon van Modron. Mabon betekent ‘Goddelijke zoon’ en in het verhaal is hij al in de oertijd gevangen genomen toen hij nog maar drie dagen oud was. De zalm neemt twee krijgers op zijn rug en zwemt stroomopwaarts tot zij Mabon uit zijn gevangenis kunnen bevrijden.
Ook Taliesin, die andere wonderbaarlijke en wijze jongeling, heeft associaties met de zalm; hij verandert zichzelf in een zalm om aan Cerridwen te ontkomen en wordt in een net gevangen door de ongelukkige prins Elphin, die had gehoopt op een grote zalmenvangst. Ook Taliesin claimt in zijn gedichten dat hij al in de oudste tijden heeft geleefd. De zalm heeft de gewoonte om voor het paaien de plek op te zoeken waar zij geboren is en vind deze na vele jaren feilloos terug. De zalm kan je dus de weg terugwijzen naar je innerlijke bron èn naar je innerlijk kind! Door de zalm te volgen zal je je het bewustzijn van het pasgeboren kind her-inneren.
De hazelaar als wichelroede
Ten derde is er de wijsheid van de hazelaar. Door middel van zijn noten weet hij tot de kern van de waarheid door te dringen. Het is samengebalde wijsheid teruggebracht tot zijn essentie; in een notendop! Deze symboliek deelt hij met de walnoot die – vanwege zijn gelijkenis met de hersenen – gezien wordt als voedsel dat de hersenactiviteit zou bevorderen. Daarnaast heeft de mare van de hazelaar als wijze boom te maken met zijn gebruik als wichelroede. De gegaffelde vorm van veel jonge takken van de hazelaar maakt haar zeer geschikt om te wichelen. Eenvoudig gezegd wijst ook deze vorm naar binnen toe en naar de innerlijke bron. Door van de tweeheid naar de éénheid te gaan, door van de jongere takjes naar de oudere tak te gaan, die weer opgaat in een nog oudere tak, kom je bij de stam uit en vervolgens bij de aarde onder de stam, waar alles uit voortkomt. Bij de Romeinen was de hazelaar dan ook gewijd aan Juturna. Zij is de godin (of nimf) van de bronnen. Zij gebruikt haar staf van hazelaar om bronnen op te sporen. Zo wijst de hazelaar de weg naar binnen toe! In dat wijzen ligt haar wijsheid. Het woord ‘wijs’ duid op het werkwoord wijzen! Dit doe je met de wichelroede of met de toverstaf van hazelaar.
De bron van wijsheid en inspiratie
En dan is er nog de bron zelf. De bron als de oorsprong van een rivier – met het mysterieus uit de grond, uit het onbekende, opwellende water – is wellicht het meest voor de hand liggende symbool voor het begin van alle dingen. Het is bijzonder dat – zowel voor inspiratie als voor wijsheid – het voor de Kelten zo essentieel werd geacht om terug te gaan naar dat begin, die oerbron of oer-éénheid. Alleen door terug te gaan naar de kern, naar het centrum en de oorzaak van alles is inzicht te vinden. Aan de oppervlakte zien we hoe het water uit de bron opwelt, maar de oorsprong van het water ligt diep in moeder aarde verscholen. Daar ligt ook de wijsheid van de hazelaar die diep in de aarde wortelt en daar ligt de wijsheid van het kind dat, door op zijn duim te zuigen, zijn connectie maakt met de moeder. Die bron zou te vinden zijn in een tijdloos onderwaterland. Dat land valt te associëren met de diepten van het onderbewuste.
Wat is wijsheid?
Wijsheid is in-zicht hebben en de kern kunnen bereiken. Daarvoor moet je diep naar binnen kunnen kijken tot je een laag bereikt die los staat van je individu, die universeel is en daarmee van het universum. Universum komt van unus = een en versus = keren, ‘het tot eenheid gekeerde’. Het is de kunst om zelfs met de diepste lagen contact te maken, te verbinden en zo terug te keren tot die oorspronkelijke éénheid waar alles uit voortkomt. Pas dan weet je echt alles. Echter niet degene die de bron vindt, maar degene die van de bron terugkeert naar deze wereld is werkelijk wijs. Zij zal spreken met de inspiratie van een ware dichter, zij zal de mens dichter bij het goddelijke brengen, de weg wijzen naar de diepe stilte van de bron, de wereld verdichten tot zij weer met betekenis en leven gevuld is, zoals het ooit bedoeld was en voor de wijze ziener of dichter met inzicht nu nog steeds is.
Abe van der Veen
Noten:
1) The Wooing of Emer by Cú Chulainn
paragraph 41
‘Over the Marrow of the Woman Fedelm I said, i.e., the Boyne. It is called Boyne from Boand, the wife of Nechtan, son of Labraid. She went to guard the hidden well at the bottom of the dun with the three cupbearers of Nechtan, viz., Flex and Lesc and Luam. Nobody came without blemish from that well, unless the three cupbearers went with him. The queen went out of pride and overbearing to the well, and said nothing would ruin her shape, nor put a blemish on her. She passed left-hand-wise round the well to deride its power. Then three waves broke over her, and smashed her two thighs and her right hand and one of her eyes. She ran out of the Sid to escape from this injury; until she came to the sea. Wherever she ran, the well ran after her. Segais was its name in the Sid, the river Segsa from the Sid to the Pool of Mochua, the Arm of the Wife of Nuadu and the Thigh of the Wife of Nuadu after that, the Boyne in Meath, Manchuing Arcait it is called from the Finda to the Troma, the Marrow of the Woman Fedelm from the Troma to the sea.’
The Metrical Dindshenchas part three
poem 2
whose wife was Boand, I aver;
a secret well there was in his stead,
from which gushed forth every kind of mysterious evil.
There was none that would look to its bottom
but his two bright eyes would burst:
if he should move to left or right,
he would not come from it without blemish.
Therefore none of them dared approach it
save Nechtain and his cup-bearers:
— these are their names, famed for brilliant deed,
Flesc and Lam and Luam. Hither came on a day white Boand
(her noble pride uplifted her),
to the well, without being thirsty
to make trial of its power. As thrice she walked round
about the well heedlessly,
three waves burst from it,
whence came the death of Boand.
2)
59. SINANN.
Sinend daughter of Lodan Lucharglan son of Ler, out of Tír
Tairngire (“Land of Promise, Fairyland”) went to Connla’s
Well which is under the sea, to behold it. That is a well at
which are the hazels and inspirations (?) of wisdom, that is,
the hazels of the science of poetry, and in the same hour their
fruit, and their blossom and their foliage break forth, and
these fall on the well in the same shower, which raises on
the water a royal surge of purple. Then the salmon chew the
fruit, and the juice of the nuts is apparent on their purple bellies.
And seven streams of wisdom spring forth and turn there
again.
Now Sinend went to seek the inspiration, for she wanted
nothing save only wisdom. She went with the stream till she
reached Linn Mná Feile “the Pool of the Modest Woman”,
that is, Brí Ele — and she went ahead on her journey, but the
well left its place, and she followed it to the banks of the river
Tarr-cáin “Fair-back”. After this it overwhelmed her, so
that her back (tarr) went upwards, and when she had come
to the land on this side (of the Shannon) she tasted death.
Whence Sinann and Linn Mná Féile and Tarr-cain
The Metrical Dindshenchaspoem 53 Sinann I
A spring (not sluggish) under the pleasant sea
in the domain of Condla (it was fitting,
as we recount in telling the tale): —
to gaze upon it went Sinann.
A well with flow unfailing
is by the edge of a chilly river
(as men celebrate its fame),
20] whence spring seven main streams.
Here thou findest the magic lore of Segais
with excellence, under the fresh spring:
over the well of the mighty waters
stands the poets’ music-haunted hazel.
The spray of the Segais is sprinkled
on the well of the strong gentle lady,
when the nuts of fair Crinmond fall
on its royal bosom bright and pure.
Together in plenteous foison
30] shoot forth all at once from the goodly tree
leaf and flower and fruit;
to everyone it is not unlovely.
In this wise, clear without falsehood,
they fall afterwards in their season
35] upon the honoured well of Segais
at the like hour, with like excellence.
Nobly they come, with bright activity,
seven streams, in an untroubled gush,
back into the well yonder,
40] whence rises a murmur of musical lore.
Let us recount the entire journey
whereon went Sinann of noble repute
to Lind Mna Feile in the west
with the choicest of her splendid abode.
45] There lacks no desirable gift that I could not fancy
as belonging to that noble lady
save magic lore in its sequences: —
it was a new practice for her fresh life.
The well fled back (clear fame
50] through the murmur of its musical lore!)
before Sinann, who visited it in the north,
and reached the chilly river.
The woman of Luchar of full chastity
followed the stream of Segais
55] till she reached the river’s brink
and met destruction and utter frustration.
There the comely lady was drowned
and perished under heavy injury;
though the woman of warlike ardour is dead,
60] her noble name clave to her river.
3) http://www.luminarium.org/mythology/ireland/cormacfairy.htm
‘I am Manannan, son of Ler, king of the Land of Promise. The fountain which thou sawest, with the five streams out of it, is the Fountain of Knowledge, and the streams are the five senses through which knowledge is obtained. And no one will have knowledge who drinketh not a draught out of the fountain itself and out of the streams. The folk of many arts are those who drink of them both.’
4) Edda, Volüspa 28 en Gylfaginning
28. Alone I sat | when the Old One sought me,
The terror of gods, | and gazed in mine eyes:
“What hast thou to ask? | why comest thou hither?
Othin, I know | where thine eye is hidden.”
29. I know where Othin’s | eye is hidden,
Deep in the wide-famed | well of Mimir;
Mead from the pledge | of Othin each mom
Does Mimir drink: | would you know yet more?
Gylfaginning (vert. J.otten): Onder de wortel die reikt naar de rijpreuzen ligt Mimir’s bron, waar de wijsheid en rede in verborgen liggen en de meester van de bron heet Mimir. Hij beschikt over enorm veel kennis want hij drinkt met de Galmende Hoorn van de bron. Alvader ging erheen en hij vroeg om één enkele slok van de bron, maar hij kreeg hem pas toen hij zijn oog als onderpand gaf.
5) The boyhood deeds of Finn McCumhail Laud 610
‘Seven years Finneces had been on the Boyne, watching the salmon of Fec’s Pool; for it had been prophesied of him that he would eat the salmon of Fee, after which nothing would remain unknown to him. The salmon was found, and Demne was then ordered to cook it; and the poet told him not to eat anything of the salmon. The youth brought him the salmon after cooking it. “Hast thou eaten any of the salmon, my lad?” said the poet.“No,” said the youth, “but I burned my thumb, and put it into my mouth afterwards.”“What is thy name, my lad?” said he.“Demne,” said the youth. “Finn is thy name, my lad,” said he; “and to thee was the salmon given to be eaten, and indeed thou art the Finn.” Thereupon the youth ate the salmon. It is that which gave the knowledge to Finn, so that, whenever he put his thumb into his mouth and sang through teinm laida, then whatever he had been ignorant of would be revealed to him.He learnt the three things that constitute a poet: teinm laida, imbas forosna, and dichetul dichennaib.
6) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/duim: Iets uit zijn duim (of vinger) zuigen d.w.z. iets verzinnen, leugens vertellen. De gedachte waarop deze uitdr. berust – en haar voorkomen door het geheele Germaansche gebied wijst op haar hoogen ouderdom – schijnt te zijn, dat men zekere onbekende zaken kan te weten komen door aan den duim te zuigen.
Ik heb duim gezogen tot en met mijn twaalfde en heb er geen scheve tanden aan over gehouden. Mijns inziens houdt het duimzuigen de connectie met de droomwereld in stand en dat kunnen zowel kinderen als volwassenen maar al te goed gebruiken. Alleen degenen die te hard drukken en zo de connectie forceren riskeren scheve tanden..