De oorsprong van het gebruik van het kussen onder de maretak – in het Engels ‘mistletoe’ – is in nevelen gehuld. We horen er het eerst van in een zestiende-eeuwse beschrijving uit 
Engeland. In de kersttijd maakte men een ‘kissing bough’ door middel van twee hoepels versierd met hulst, klimop en linten. Daar werden vaak nog appels en sinaasappelen aan gehangen en in het midden hing een twijgje maretak! (1)
Het ritueel van het kussen
De maretak hangt traditioneel op een plek waar we een grens overgaan. Hij hangt boven de voordeur of boven een drempel binnenshuis. Wie onder de maretak staat mag een kus niet weigeren. Vooral jonge vrouwen zijn het (on)gewilde slachtoffer van deze kuspraktijk. In de meest uitgebreide versie van het ritueel moet voor elke kus een bes uit de maretakbos worden geplukt en aan het meisje worden gegeven. Zij neemt die mee en kerft er de initiaal van haar geliefde in en draagt de bes vervolgens bij haar hart. Als de struik leeg is, mag er niet meer worden gekust. In Engeland kan het hele kerstseizoen worden gekust, in Frankrijk mag dit alleen op Nieuwjaarsdag. (2)
De betekenis van de kus
Wat beduidt die kus onder de maretak? Ten eerste betekent het vruchtbaarheid. Een zoen op de mond tussen een man en een vrouw kan de aanleiding zijn voor verdere intimiteiten. De coïtus wordt plastisch uitgebeeld door het witte besje in de oksel van een maretak. De bes van de maretak met zijn kleverige sap is te vergelijken met het sperma van de man en de vertakking van de maretak met de gespreide dijen van de vrouw. (3) De maretak werd als vruchtbaar makend gezien. Plinius zei al dat het steriele dieren weer vruchtbaar zou maken en later werd maretak door vrouwen om de middel gedragen als extra hulp om zwanger te worden.
Ten tweede staat de maretak voor vrede. In Scandinavië zou hij bekend staan als plant van de vrede. Er wordt beweerd dat er in het middeleeuwse Scandinavië het gebruik bestond dat als vijanden elkaar tegenkwamen in het woud – en zij bleken onder de maretak te staan – zij een wapenstilstand moesten sluiten. Ook ruziënde stellen konden onder de maretak weer vrede sluiten. (4) Onder de maretak kan je je verzoenen en een werkelijke verzoening bezegel je met een zoen! Beide betekenissen hebben te maken met de liminaliteit van de plant. Het is de plant die de grens (limes) aangeeft tussen het oude en het nieuwe jaar en tussen de boven- en de onderwereld. Daardoor kan hij je helpen om zelf de drempel tussen twee fasen over te gaan.
De dag tussen de jaren
De maretak wordt gezien als toebehorend aan de dag tussen de jaren. Dit kan Nieuwjaarsdag zijn maar ook wel de dag na de midwinter. (5) Dit is ook de dag van de Romeinse god Janus (de maand januari is aan hem gewijd). Hij is de god van de eikenhouten deur en de god met de twee gezichten. Hij kijkt vooruit en achteruit. Die deur gaat open naar een nieuw jaar en een nieuwe cyclus. De sleutel van de deur naar een nieuw jaar en een nieuwe cyclus is de maretak. De sleutel die in het slot gestoken wordt heeft natuurlijk ook een seksuele connotatie.
De maretak wordt ook gezien als de sleutel van de poort van de onderwereld. Aeneas, de legendarische stichter van de stad Rome, gebruikte een ‘gouden tak’ om de onderwereld in te gaan. Deze tak was een geschenk voor Persephone, de koningin van de onderwereld. In de Aeneas van Vergilius wordt deze tak vergeleken met maretak. (6) Zo ga je met de maretak ook de drempel over tussen deze wereld en de andere wereld.
De maretak en het winterkoninkje
Maar op welke manier helpt de maretak om je drempelvrees te overwinnen? Daarvoor moeten we hem vergelijken met het sprookje van Grimm over het winterkoninkje! Deze speelt zich af rond de midwinter. (7) In dit verhaal wint het kleine vogeltje een wedstrijd wie het hoogst kan vliegen. Deze wedstrijd zal beslissen wie de koning van de vogels wordt. Het winterkoninkje verstopt zich tussen de nekveren van de adelaar. Als de adelaar niet meer hoger kan, stijgt hij nog een paar meter hoger, en zingt zijn lied: ‘de koning ben ik!’ Toch zijn de vogels het niet eens met deze uitkomst en kronen de adelaar. Alleen op die ene dag van midwinter zal het (mid)winterkoninkje koning zijn.
Zoals het winterkoninkje gebruik maakte van de kracht van de adelaar om nog iets hoger te kunnen vliegen, zo gebruikt de (half)parasitaire maretak de kracht van de eik (of een appel of populier) om er energie van te krijgen. Beide wezens worden gezien als de meest onaanzienlijke van hun soort. Het winterkoninkje is de kleinste van de vogels. De kleine maretak wordt in de mythe van Balder over het hoofd gezien als alle levende wezens een eed moeten zweren dat ze deze goede god niet zullen kwetsen. Beide zijn ze favoriet bij de druïden.
Beide zitten ze in de wereld van afstand. Het winterkoninkje zit in de prikkelbosjes van de gedachten en de maretak hangt tussen hemel en aarde aan de boom en hoort daardoor nergens bij. Wij mensen kunnen zijn als het winterkoninkje en de maretak, nergens bij horend en gevangen in onze afstandelijke gedachten. Te bang om werkelijk kwetsbaar te zijn, om de deur te openen voor vriendschap met je vijand en voor liefde met degene die je geliefde zou kunnen worden.
Maretak en levenswiel
Het midwinterritueel van het kussen onder de maretak geeft een symbolisch antwoord op de vraag hoe we die afstand kunnen overbruggen. In de ‘kissing bough’ zit de maretak in het centrum van een hoepel en ook het winterkoninkje wordt in de midwinter in vele landen ceremonieel rondgedragen terwijl hij vastgebonden zit in een hoepel! (8) Deze hoepel staat symbool voor het jaar- of levenswiel. Juist met midwinter is er een cruciaal punt bereikt in het jaarwiel. Het wiel van het jaar staat even stil, er is een dag tussen de jaren die toebehoort aan de maretak en het winterkoninkje. Zij geven vanuit hun ik-bewustzijn het cruciale duwtje om het jaarwiel weer in beweging te brengen.
We kunnen terugkeren in ons centrum, in de naaf van het levenswiel, door een bewuste daad van verzoening. Deze verzoening breng je tot stand door middel van een kus. Zo kan je de weg naar het centrum terugvinden en – net als Aeneas – uit de onderwereld terugkeren. Met een bewuste daad van contact kunnen we ons werkelijk verbinden met iemand anders en voelen hoe we meedraaien met het levenswiel. Hoe we werkelijk leven in de volle intensiteit van het hier en nu! Wat heb jij nog niet afgesloten van het oude jaar, met wie heb jij je nog niet verzoend en met welke dame of heer zou jij een dieper contact aan willen gaan? Kortom: wie zoen jij onder de maretak?
Abe van der Veen
1) Dit artikel is ook te vinden in mijn boek ‘De wijsheid van bomen en kruiden’ Dit boek is hier te bestellen: https://www.mijnbestseller.nl/shop/index.php/de-wijsheid-van-bomen-en-kruiden-71531-www-mijnbestseller-nl.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Mistletoe
The kissing bough – M. Lorrinne p.190
Christmas – W. Samson p.123
2) http://en.wikipedia.org/wiki/Mistletoe
3) Compendium van rituele planten – Lecleene en De jeune p.723
Het plantenorakel der druïden – P. Carr Gomm p. 80
4) Op vele plaatsen op internet te vinden, echter allen helaas zonder bronverwijzing.
“In scandinavia, mistletoe was a plant of peace under which enemies could declare truces and quarreling spouses can kiss, making peace. It was also the plant of peace in Scandinavian antiquity. If enemies met by chance beneath it in a forest, they laid down their arms and maintained a truce until the next day.”
Dit zou geïnstigeerd zijn door de godin Frigg omdat haar zoon Balder gedood was door een pijl of speer gemaakt van maretak. “After which Frigga pronounced the mistletoe sacred, ordering that from now on it should bring love rather than death into the world. Happily complying with Frigga’s wishes, any two people passing under the plant from now on would celebrate Baldur’s resurrection by kissing under the mistletoe”. Helaas is ook voor deze uitbreiding op de mythe van Balder geen goede bronvermelding te vinden.
5) R. Graves – the white goddess p. 249
6) Vergilius – Aeneas boek 6 vs. 183 e.v.
7) Hier kan je de volledige versie lezen: http://www.verhalenalmanak.nl/verhaal/het-winterkoninkje/
8) http://en.wikipedia.org/wiki/Wren_Day
Wat een interessante artikelen elke keer, Abe. Écht leerzaam en ook gewoon leuk om te lezen.
Ga je die nog eens in boekvorm uitgeven? Want en mag je mij noteren met een bestelling!
Een warme groet,
Heleen (Hydrangea)
Hier kan je het boek met de artikelen bestellen: https://www.mijnbestseller.nl/shop/index.php/de-wijsheid-van-bomen-en-kruiden-71531-www-mijnbestseller-nl.html
Volgens een oude traditie zit de zon op 21 december nog 3 dagen vast en komt dan het licht weer terug voor de volgende jaarcyclus, die weer vruchtbaar moet zijn. Vandaar het zoenen als inleiding op de gemeenschap.