Het feest Halloween is hier uit Amerika overgewaaid, maar komt eigenlijk uit de Keltische streken en heet dan Samhain. Naast geesten en spoken zijn de heksen wel de meest voorkomende griezels van Halloween. Het is interessant om te zien dat in Ierland en Schotland een zeer heks-achtig wezen de personificatie was van de winter. Dit is de Cailleach, de oude, lelijke godin, wiens heerschappij begon met Samhain. Mogelijk is dit de reden dat er zoveel heksen rondlopen met Halloween.
De twee gezichten van de godin
Voor de Kelten werd het jaar verdeeld in twee jaarhelften. Met Samhain eindigt de zomer en begint de winter. Samhain is ook een oogstfeest. Met 31 oktober is de allerlaatste oogst binnengehaald en is de aarde weer donker en kaal. Dit afwisselen der seizoenen kan verbeeld en ervaren worden als een godin die beurtelings haar ‘mooie’ lichte kant en haar ‘lelijke’ donkere kant laat zien. Het is ook te zien als twee godinnen die om de beurt heersen over het jaar en daarmee ook over het leven. In Schotland en Ierland werd deze vrouwe van de donkere jaarhelft de Cailleach Bheur (of Bera) genoemd. Zij is een van de duidelijkste voorbeelden van een wezen uit de folklore die ooit begon als godin. Het woord Cailleach betekent simpelweg oude en/of gesluierde vrouw. Bheur betekent scherp. Ze wordt omschreven als een ‘lean blue-faced hag’, vrij vertaald; een magere heks met een blauw gezicht. De Cailleach wordt omschreven als oerlelijk, met grijze kleren, witte haren en rode tanden. Ze heeft maar een goed oog, slagtanden en een mager lijf. (1)
‘Her face was blue-black of the lustre of coal
And her bone-tufted tooth was like red rust.
In her head was one pool-like eye,
Swifter than a star in a winter sky.’ (2)
De Cailleach brengt de winter met Samhain
De Cailleach Bheur komt in verschillende verhalen en gebruiken voor als heks of godin die na Samhain oftewel Halloween de heerschappij overneemt. Zij wordt dan de koningin van de winter! Met Samhain komt zij uit haar grot tevoorschijn met een magische staf of hamer die de grond doet bevriezen met elke klap die ze op de aarde geeft. Zo verspreidt zij met haar staf de vorst, verdrijft de plantengroei en brengt de winter in het land. Zij is ‘the hag of winter’, de heks van de winter. Zij is echter meer dan een heks, zij is een godin van de wintertijd en vanaf één november tot één mei (of één februari, of 25 maart) heerst zij over de natuur. Haar gezicht is mogelijk blauw van de kou. Zij wordt ook wel de dochter van Grianan – de kleine zon – genoemd. De kleine zon is de zon die in de winter schijnt van Halloween tot Beltane. Daartegenover staat de ‘grote zon’ van de zomer die schijnt van Beltane weer tot Halloween. (3)
Aan de westkust van Schotland is er een beruchte draaikolk genaamd de Corryvrechan. Dit betekent de brouwketel van de omslagdoek. Hier zou de Cailleach aan het begin van de winter haar vuile, bruine omslagdoek wassen tot die weer hagelwit is. Dan hoor je drie dagen lang het gebulder van een opkomende storm. Daarna hangt zij deze te drogen aan de hoogste berg van Schotland; de Ben Nevis. De Cailleach is naast de taxus en de adelaar één van de drie oudste wezens van deze wereld. Omdat zij het oudste wezen is, is haar omslagdoek nog wit (in plaats van met Schotse ruit). Als zij die over het land uitspreidt dan zien wij een witte deken van sneeuw en zo brengt zij de winter. De Cailleach brengt de winterse buien en koude, bittere winden. (4)
Geluk of ongeluk door de Cailleach
Ook in rituelen kan het seizoen als de Cailleach verbeeld worden. In Schotland kende men het volgende oogstgebruik: als de laatste oogst van rond Samhain werd binnengehaald, dan werd van die schoof een graanpop gemaakt. Deze werd de Cailleach, de oude vrouw, genoemd. Deze pop werd in het veld van een buurman gesmeten die nog niet klaar was met zijn oogst. Niemand wilde de laatste in het dorp zijn met oogsten, want wie het laatste graan oogstte moest de oude vrouw, de Cailleach, de hele winter lang voedsel en onderdak verschaffen en dit zou ongeluk brengen. Zij werd ook de ‘ghort a baile’ ‘de hongersnood van de boerderij’ genoemd. Daarom probeerde ieder zo snel mogelijk klaar te zijn met het oogsten van het graan. Pas met de komst van de lente kon het graan van de pop aan het vee gevoerd worden. Soms werd er van een ander deel van het laatst geoogste graan een andere pop gemaakt. Dit was dan de ‘maagd’. (5)
Een ander interessant volksgeloof met betrekking tot het weer en de Cailleach vinden we op het eiland Man: als één februari, de dag van sint Bride of Brighid een mooie dag is, dan komt de Caillach ny Groamagh (de oude vrouw van treurigheid) uit haar grot naar buiten om zich te warmen en om brandhout te halen. Met het vele brandhout kan ze zich nog een lange tijd warmen en vanuit haar grot blijven heersen, waardoor de winter dus ook langer blijft. Echter als het nat is blijft ze binnen. In het laatste geval heeft ze geen keus en moet ze wel voor warmer weer zorgen. Een regenachtige eerste februari is dus een goed teken. (6)
Een volgend seizoensritueel met de Cailleach vinden we in de Hooglanden van Schotland. Daar in ‘Glen Cailleach’ is een prehistorisch overblijfsel dat het huis van de Cailleach wordt genoemd. Dit bestaat uit een stenen huisje met daarin of daarvoor, drie haltervormige stenen die de Cailleach, de Bodach (oude man) en de Nighean (de dochter) worden genoemd. Vanaf Beltane (de eerste mei) tot Samhain (31 oktober) stonden deze stenen voor het heiligdom om zo het vee te kunnen bewaken. Vanaf één november werden zij naar binnen gebracht en het huis werd wind- en waterdicht gemaakt. Door dit te doen zou de vallei vruchtbaar blijven door de zorg van de Cailleach. Dit heidense ritueel werd nog tot voor kort uitgevoerd. Ook hier maakt de Cailleach onderdeel uit van de wisseling der seizoenen. (7)
De Cailleach verliest haar heerschappij met Beltane
Natuurlijk kan de winter niet eeuwig stand houden. Ook over de omslag van winter naar zomer zijn er verhalen bekend waarin de Cailleach het onderspit moet delven. In een volksverhaal uit de Schotse Hooglanden houdt de Cailleach Bheur (hier Beira genoemd) de hele winter de zomerbruid ‘Bride’ gevangen in haar grot in de berg Ben Nevis. Zij moet al haar vuile klusjes doen. Het ergste is dat zij haar mantel of omslagdoek weer wit moet wassen. Hoe Bride dit ook probeert, de omslagdoek blijft bruin. Uiteindelijk krijgt koning winter medelijden en helpt haar. Hij geeft haar ook drie sneeuwklokjes. Als Beira dat ziet schrikt ze en gaat direct met haar acht heksen-dienaressen naar buiten om al het bloeiende te vertrappen en om met haar hamer de vorst weer in de grond te slaan. Toch helpt dit niet want haar zoon Angus wordt verliefd op Bride. Bride ontsnapt aan het begin van de zomer met behulp van haar zoon. De Cailleach achtervolgt het stel, maar ze ontsnappen toch. Vervolgens met het komen van de lente achtervolgt Angus juist de Cailleach. Vlak voor zij de heerschappij opgeeft gooit zij kwaad haar staf onder een brem of hulststruik. Daarom groeit er nooit iets onder deze struiken. Daarna verandert zij zich zelf op één mei met de Beltane in een grote steen; Het gaat hier om een megaliet, een in prehistorische tijden door mensen neergezette steen. Deze steen blijft altijd een beetje vochtig. Met één mei trouwen Bride en Angus met elkaar. (8)
Van oude lelijke vrouw tot jonge schone maagd
Volgens sommige versies van haar verhaal zou zij als oude vrouw geboren worden op één november en dan jonger worden tot zij op één mei een mooie jonge vrouw is geworden. Deze jonge maagd verouderd weer met de dag tot ze een lelijke oude vrouw is geworden met Samhain. In andere versies is er geen geleidelijke transformatie, maar blijft zij lelijk tot ze op één mei in één keer verandert in een mooie jonge vrouw. In een Schots verhaal verandert de Cailleach zichzelf in het begin van de lente in een mooie jonge vrouw door van een bron te drinken. Ze springt van bergtop naar bergtop tot zij midden in de nacht de bron van jeugd bereikt. Door hier van te drinken verandert zij weer in een mooi meisje van zestien. (9)
Deze transformatie gebeurt ook in het Ierse middeleeuwse verhaal van Niall van de negen gijzelaars. De Cailleach vraagt aan hem en aan zijn negen broers haar te beminnen. Geen van de broers willen dat doen. Zij willen haar zelfs doden omdat zij zo lelijk is! Alleen Niall durft haar te kussen en te omhelzen. Spontaan verandert ze in een mooie vrouw. Niall wordt beloond met het koningschap over Ierland. Als godin van het land kan de Cailleach soevereiniteit geven aan de held die zij het koningschap waardig acht. Dit verhaal wordt ook verteld over Diarmuid, een van de krijgers in het gevolg van Finn mcCumhail. Hier vraagt ze of ze zich mag warmen bij het vuur. De krijgers weigeren dit, maar Diarmuid komt voor haar op. Daarna kruipt ze bij hem in bed, hij duwt haar niet weg, maar maakt één vouw in de deken tussen hen in. Dan blijkt ze verandert te zijn in een hele mooie vrouw! Ook van Gawain, een van de helden van het hof van koning Arthur, wordt dit avontuur verteld. Gawain en Diarmuid staan beiden bekend als de grootste minnaars van vrouwen. Met uitzondering van het verhaal van Gawain weten we niet in welk seizoen deze verhalen zich afspelen, maar de transformatie van oude tot weer jonge vrouw past het beste bij de overgang van van de winter naar de lente of anders als je het jaar in tweeën verdeelt, van de winter naar de zomer.
Conclusie
De aarde is een godin. Zij blijft van binnen dezelfde, maar aan de oppervlakte verandert ze van seizoen tot seizoen. Dan heeft ze bloemen en groen, ze is mooi. Dan is ze kaal en koud, ze is lelijk. In het oude geloof bepaalde de aarde zelf het weer. Zij was de oude vrouw die zorgde voor storm en sneeuw, kou en hagel. Als jonge vrouw veroorzaakte zij milde regen en een lentebriesje. Mensen die echt respect voor de godin hebben beminnen haar zowel in haar mooie als in haar lelijke vorm. Deze mensen worden beloond met de macht om te heersen. Zij draaien mee met het jaarwiel en het levenswiel. Zo accepteren zij alle gedaanten van de grote godin en worden door haar en via haar door alle vrouwen het meest bemind.
Abe van der Veen
Noten:
1) In uiterlijk lijkt ze sterk op de Gyre Carlin van de Schotse laaglanden en Black Annis van Leicestershire, maar dezen worden niet beschreven als brengers van het koude winterweer. Als oude vrouw is zij te vergelijken met de eveneens Keltische Morrighan, Germaanse Holda en Griekse Hecate.
Briggs – A dictionary of fairies p. 58
Rankine en D’Este – Guises of the Morrigan p. 43
Oxbrow, Mark – Halloween p. 55
2) MacKenzie, ScFL2, 159
3) Rankine – Guises 43
Briggs 58
4) http://www.whirlpool-scotland.co.uk/cailleach.html
Oxbrow p.62
5) Frazer – Golden Bough p.403-409
Oxbrow p.65
6) Briggs 57
7) http://www.philipcoppens.com/glenlyon.html
8) De oude, sacrale koningen van Ierland en Schotland lieten zich kronen op een dergelijke steen, die zij de ‘hag’ oftewel de oude vrouw noemden. Als zij onder de koning het uit schreeuwde dan was dit het teken dat zij het koningschap accepteerde. De godin van het land had de koning geaccepteerd.
Het einde van de heerschappij van de Cailleach kan ook vallen op 25 maart. Deze dag heette daarom ‘Latha na Caillich’, de dag van de Cailleach.
9) Rankine – Guises 43
Oxbrow 64
Wonder tales from Scottish myth and legend – Donald MacKenzie 1917
http://www.sacred-texts.com/neu/celt/tsm/tsm04.htm en http://www.sacred-texts.com/neu/celt/tsm/tsm05.htm
10) Oxbrow 64
Rankine – guises 43
Briggs 58
Ook interessant: Cailliach Mhor was de ‘great hag’ van het woud Reay in Schotland. Zij was een heks die ervoor zorgde dat de herten van het woud uit de handen van de jagers bleven. Zij was heerseres van de herten en kon ze in de ochtend melken. Het dier dat ze sloeg zou die dag door de jagers gedood worden. Zij heerst ook over de andere dieren van het woud.
Campbell – Popular tales of the west Highlands 417
http://www.suppressedhistories.net/secrethistory/crones.html
Heel interessant allemaal. Weer veel geleerd. Dank je wel.
Blij met je verhaal van Niall of the nine Hostages! ivm m´n artikel over Animus/Anima.
Dank
Hallo Abe, zijn jou de overeenkomsten met deze info en de Cunnera legende opgevallen.
In het bijzonder de transformatie van de koningin die van de Helsberg afspringt.
Nee, niet echt. Ik zie ze ook niet zo duidelijk..
Fantastisch zeg!